Psixik rivojlanish va uni davrlashtirish muammosi

15.7.Shaxsning o‘z-o‘zini tarbiyalash muammosi
O‘smirlik davri bilan bog‘liq bo‘lgan, yorqin, jihatlardan biri - bu o‘z-o‘zini tarbiyalashga bo‘lgan kuchli intilishdir.O‘z-o‘zini tarbiyalashning faol kechishi aynan shu Yoshdan boshlanib, odatda u yoki bu shaklda insonning butun umri bo‘yi davom etadi. O‘smirlik davrida o‘z-o‘zini tarbiyalash haqida gap ketganda, shuni nazarda tutish lozimki, bola 12-13 yoshga etgandan so‘ng birinchi marotaba o‘zining aqliy shaxsiy qobiliyatlarining imkoniyati haqida o‘ylab qoladi va bularni rivojlantirish uchun ongli ravishda maqsad sari intiladi.
O‘z-o‘zini tarbiyalash ma’lum bir aniq rivojlanish yo‘lini bosib o‘tadi. Agar uni asosiy Yosh pog‘onalari bo‘yicha qamrab oladigan bo‘lsak, inson ontogenezidagi rivojlanish quyidagicha namoyon bo‘ladi:
Birinchi bosqich- o‘z-o‘zini jismoniy va irodaviy tarbiyalashdir. Bu o‘smirlik davriga to‘g‘ri keladi. Insonning bu davrga xos bo‘lgan maqsadi iroda va jismoniy imkoniyatlarni rivojlantirish bo‘lib, jasurlik, chidamlilik, o‘z-o‘zini boshqara olish, matonat, o‘z-o‘ziga ishonch kabi irodaviy sifatlarni maxsus vosita va mashqlar orqali tarbiyalashdan iboratdir.Bu holat jismoniy rivojlanishga ham ta’luqli bo‘lib, shu sababli ko‘pgina bolalar bu Yoshda jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanishni boshlaydi.
Ikkinchi bosqich- o‘zini xulqiy-axloqiy rivojlantirish bo‘lib, ilk o‘spirinlik davriga to‘g‘ri keladi. Bu davrda o‘z-o‘zini tarbiyalashning ko‘proq uchraydigan maqsadlari - ruhiy, ma’naviy rivojlanish , shaxsning to‘g‘rilik, yaxshilik, saxiylik, do‘stga sodiqlik, sadoqat, muruvvat kabi oliyjanob sifatlarni o‘zida mujassamlashga intilishi kuzatiladi.
Uchinchi pog‘ona kasbiy o‘z-o‘zini tarbiyalash o‘spirinlik davriga to‘g‘ri keladi. Inson hayotining bu davrini ishga bo‘lgan ishtiyoqni o‘stirish deb qarash mumkin, unda kishining kasbiy zarur bo‘lgan kompleks sifatlarni rivojlantirish, qobiliyat, malaka, ko‘nikma, tanlagan kasbi bo‘yicha mahorat bilan ishlash uchun zarur bo‘lgan hislatlari shakllanadi. O‘z-o‘zini kasbiy rivojlantirish maqsadi bu davrda boshlanib, ko‘pgina kishilarda mustahkamlanib boradi va uning hayoti davomida asosiy maqsadlardan biri bo‘lib qoladi.
To‘rtinchi bosqich - ijtimoiy-dunyoviy qarashlarda o‘z-o‘zini tarbiyalashdir. Bu inson hayotining 40-45 Yoshidan keyingi davri hisoblanadi. Bu erda o‘z-o‘zini rivojlantirish vazifasi ijtimoiy holat, dunyoqarash, hayotga ma’lum nazar bilan qarash hisoblanadi.
Ba’zi hollarda beshinchi pog‘ona ham uchrab turadi, bunda o‘z-o‘zini aktuallashtirish masalasi qo‘yiladi va hal etiladi.
Besh bosqichdan ikkitasi insonni o‘z-o‘zini tarbiyalashdagi rivojlanishi o‘smirlik va Yoshlikning ilk davriga to‘g‘ri keladi. Bu davrlarda o‘z-o‘zini tarbiyalash inson xarakterini belgilab beradi.
O‘smir va o‘spirinlarga ularning jismoniy, ruhiy va axloqiy o‘z-o‘zini tarbiyalashida qanday ko‘maklashish mumkin? Bu savolga quyidagicha javob bersa bo‘ladi: Birinchidan, o‘z-o‘zini tarbiyalashning birinchi belgilari paydo bo‘lishi bilan ularning intilishlarini faol qo‘llab-quvvatlash va rag‘batlantirish lozim. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanish, albatta, o‘smirga jismoniy o‘z-o‘zini tarbiyalashda katta yordam beradi. Bolalar uchun ayniqsa, sportning o‘yin tariqasida o‘tkaziladigan turlari foydali, Shuningdek, engil atletika, suzish, kompleks jismoniy tarbiya mashqlari organizmni har taraflama va barkamol rivojlanshiga yordam beradi. Bunday mashqlar jarayonida shaxsning iroda kuchi ham tarbiyalanadi.
Jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam shug‘ullana borish, albatta shu sohada yuqori cho‘qqini zabt etishni maqsad qilib olish degani emas. Asosiysi ular bolaga quvonch keltirishi, sog‘lig‘ini mustahkamlashiga yordam berishidir. Ayniqsa, bu jismonan nimjon bolalar uchun foydali bo‘lib, bunday o‘smirlar bilan ota-onalar, o‘qituvchilar yoki biror katta odam shug‘ullansa samaraliroq bo‘ladi. Bu narsalar albatta kelgusida malakali mutaxassis – trener rahbarligi ostida sport bilan shug‘ullanish imkoniyatini yo‘qqa chiqarmaydi, u holatda tarbiya vazifasi o‘zgacha tus oladi, oddiy jismoniy yoki irodaviy o‘z-o‘zini tarbiyalash, rivojlantirishdan farq qilib, uning chegara doirasidan oshadi.
SHaxs kamol topishida o‘smirlarning jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanishi yaxshi maktab rolini o‘taydi. Holbuki bu vosita yagona emas, u har doim ham har tomonlama iroda kuchini o‘stirishni ta’minlab bera olmaydi. Jismoniy tarbiya natijasida olingan ma’lum iroda kuchi intellektual va boshqa turdagi faoliyatlarda har doim ham o‘zini namoyon qila olmaydi. Ayniqsa, hayotning axloqiy tomonlarida avtomatik tarzda irodani ko‘rsata olmaydi. Bunda quyidagi qoida amal qiladi: shaxs iroda kuchini birinchi navbatda ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqot qiladigan va amaliyotda ko‘rinadigan faoliyatlarda chiniqtirib borishi zarur.
Manfaatdor, ezgu niyatli va aql-idrokli kattalarning o‘smirlardagi o‘z-o‘zini tarbiyalashda ishtiroki odatda ularga o‘z kuchiga ishonishga, shu Yoshdagi o‘smirlar xarakteriga xos bo‘lgan komplekslar va krizis holatlarini bartaraf etishga katta yordam beradi. O‘smirlar va o‘spirinlarning o‘z-o‘zini tarbiyalashda kattalarni namuna ko‘rsatishi katta rol o‘ynaydi. Bu yoshdagi insonlar ko‘pincha kattalarga taqlid qiladi, kattalarning, o‘zidan yuqori yoshdagi bolalarning va obro‘li odamlarining yaxshi sifatlarini o‘zida jam qilishga intiladi.
Yuqori sinf o‘quvchilari xulq-atvoriy o‘z-o‘zini rivojlantirish muammlari balan to‘qnashganda , o‘z-o‘zini tarbiyalash bilan bog‘liq murakkab psixologik-pedagogik vaziyat vujudga keladi. Bu jarayonda ular ko‘pdan-ko‘p muammolar va ziddiyatlar bilan to‘qnashishlariga to‘g‘ri keladi. Bulardan biri bu Yoshdagi bolalarning romantikaga va sarguzashtlarga intilishidir. Hozirgi zamon sharoitida bunday intilish ko‘pincha hayotning iqtisodiy omillari sababli paydo bo‘lgan pragmatik yo‘nalish bilan to‘qnash keladi.
Agar romantik ideal shaxsdan zohidlik va kamtarlikni talab qilsa, pragmatik dunyoqarash, aksincha, moddiy to‘kin-sochinlikka va mol-dunyoga intilishga olib keladi. Romantik yo‘nalganlik yolg‘izlikka intilishni qayd etsa, pragmatik yo‘nalganlik faol muloqotni nazarda tutadi. Birinchisiga taqdirga tan berish, bo‘ysunish xos bo‘lsa, ikkinchisiga kurashish xosdir. Romantik dunyoqarash real hayotda sof axloqiy xulqiy tomondan duch kelishi mumkin bo‘lgan ziddiyatlarni davom ettirishi mumkin. O‘z-o‘zini tarbiyalashda o‘spirinlar uchun asosiy qiyinchilik bu ikkala yo‘nalishning biridan voz kechib ikkinchisini tanlash. Ammo bu ikkisini birlashtirish mumkinmi, agar mumkin bo‘lsa, qanday qilib?
O‘spirinlik davridagi bolalar bilan tarbiyachining birinchi galdagi vazifasi shundan iboratki, ularga haqiqiy hayotda romantik va pragmatik yo‘nalishlar va boyliklar o‘zaro uyg‘unlikda kechishini, birining foydasi uchun boshqasidan butkul voz kechishi shart emasligini, romantika va pragmatikani yuqori ruhiy va iqtisodiy insoniy boyliklar sifatida birlashtirish, uyg‘unlashtirish mumkinligini tushuntirishi lozim. Masalan, etarli darajada pragmatik, kirishuvchan, ishbilarmon va hisob-kitobli inson bo‘lish bilan birga xulq-atvor bobida to‘g‘ri, yaxshilik qiluvchi, insonlarga, shu bilan birga o‘z raqobatdoshlariga ham hamdard bo‘lishi mumkin. Biznes tarixi ko‘rsatishicha, bunday sifatlar haqiqatdan ham eng yaxshi ishbilarmonlarga xosdir.
Hozirgi zamon o‘spirinlarini bunday tarbiyalash uchun romantik, qahramonlik, sarguzasht singari yo‘nalishdagi adabiyotlar bilan bir qatorda ishbilarmonlik haqidagi adabiyotlar, ayniqsa, bu sohada taniqli buyuk insonlar hayoti yoritilgan asarlar bilan tanishtirish lozim. Pragmatik tomonga yo‘nalgan o‘spirinlarga namunali xulqiy va romantik tomonlari yoritilgan va aksincha, romantiklar foydali ishbilarmonlik taraflari aks etgan adabiyotlar bilan ko‘proq tanishishlari lozim.
Xulq-atvor va odatni shakllantirish - ma’lumki, odam ongining yuksak belgilaridan biri - uning o‘zini anglashidir. Odamning o‘zini anglashi o‘z navbatida shaxsning muhim belgisi hisoblanadi. Odam o‘z tevarak-atrofidagi olamni biluvchi va shu olamga ta’sir etuvchi sub’ektdir. Odamning idrok etadigan, tasavvur qiladigan narsalari uning uchun ob’ektdir. Ana shu nuqtai-nazardan olganda, odamning o‘zini anglashi sub’ektiv ravishda o‘zini “men” deb his qilishida ifodalanadi.
Odam ijtimoiy zot bo‘lganligidan unga o‘zligini anglash qobiliyati xosdir. Faqat ijtimoiy hayotda, o‘zga kishilar bilan qiladigan har turli munosabatlarda odamning o‘zini anglashi, o‘zini «men» deb bilishi vujudga keladi va tarakqiy etadi. Odam o‘zini alohida shaxs sifatida kim deb bilishi, o‘zining o‘tmishi va kelajagini anglashi, o‘z huquq va burchini anglashi va nihoyat o‘zining fazilat hamda kamchiliklarini anglashi o‘zini anglashiga kiradi.
Insonning tabiatini o‘zgartiradigan, uning shaxsini tarkib topishiga ta’sir qiladigan kuch ijtimoiy omillar yoki boshqacha qilib aytganda, jamiyat ishlab chiqarish kuchlari hamda ishlab chiqarish munosabatlarining o‘sishi va o‘zgarishidir. Bundan tashqari yana inson shaxsining tarkib topishiga ta’sir qiluvchi kuchli omil - inson orttirgan tajribalarining tarbiya vositasi orqali bolalarga berilishidir. SHunday qilib, inson shaxsi juda murakkab psixologik kategoriya bo‘lib, u kishining individual hayoti davomida ma’lum qonkret omillarning ta’siri ostida sekin-asta tarkib topadi. Ilmiy manbalarga qaraganda inson shaxsi uchta faktorlar ta’sirida tarkib topadi. Ulardan birinchisi, odam tug‘ilib o‘sadigan tashqi ijtimoiy muhitning ta’siri bo‘lsa, ikkinchisi, odamga uzoq muddat davomida sistemali ravishda beriladigan ijtimoiy ta’lim-tarbiyaning ta’siridir va nihoyat, uchinchisi odamga nasliy yo‘l bilan beriladigan irsiy omillarning ta’siridir.
Insonning psixik taraqqiyotida va shaxsiy sifatlarining tarkib topishida tashqi, ijtimoiy muhit va tarbiyaning roli hal etuvchi ahamiyatga egadir. Lekin, inson shaxsining tarkib topishi, yuqorida aytib o‘tganimizdek, faqat shu ikkita faktorga emas, balki uchinchi bir faktorga ham bog‘liqdir. Bu faktor nasliy yo‘l bilan ayrim anatomik va biologik xususiyatlarning ta’siridir. Masalan: tanasining tuzilishi, sochi va ko‘zlarining rangi, ovozi, gapirish uslublari, ayrim harakatlari tug‘ma ravishda berilishi mumkin. Lekin, shuni hech qachon esdan chiqarmaslik kerakki, odamga hech vaqt uning psixik xususiyatlari, ya’ni uning aqliy tomonlari bilan bog‘liq bo‘lgan sifatlari nasliy yo‘l bilan berilmaydi. Nihoyat, nodir hollarda ayrim qobiliyatlar, masalan, musiqa, matematika qobiliyatlarda nasliy yo‘l bilan berilishi mumkin. Bunday imkoniyatlarning amalga oshirilishi, ya’ni ro‘yobga chiqishi uchun albatta, ma’lum sharoit bo‘lishi kerak.
Hozirgi kunda xalqimiz orasidan etishib chiqqan iste’dodli olimlar, muhandis-ixtirochilar, yozuvchi va shoirlar, davlat va jamoat arboblari, iste’dodli artistlar, rassomlar va boshqa kishilarimizga nasliy yo‘l bilan berilgan barcha imkoniyatlarning ro‘yobga chiqishi uchun har qanday sharoit maydonga kelganligini dalili bo‘la oladi.
SHaxsning barcha xususiyatlari, munosabatlari va xatti-harakatlari shaxsning hayoti faoliyatida ma’lum rolni bajaruvchi va har biri murakkab qurilmadan iborat bo‘lgan hamda shartli ravishda to‘rtta o‘zaro mustahkam bog‘langan funksional bosqichlarga birlashtiriladi:
SHaxsning ana shu ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan barcha sifatlari ijtimoiy taraqqiyotning yuksak ongli faoliyatchisi sifatidagi shaxsning hulq-atvori va xatti-harakatlarini belgilaydi.Birinchi tizimning hosil bo‘lishida analizatorlar o‘rtasidagi doimiy tabiiy aloqani aks ettiruvchi filogenetik mexanizmlar katta rol o‘ynaydi. Biroq, bu ilgari yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek ontogenez jarayonida filogenetik analizatorlar o‘rtasidagi aloqa vaqtli aloqalar bilan organik jihatdan qo‘shilib keladilar. Bunda mazkur tizimning ichida perseptiv tizimga o‘tib ketadigan yuksak darajada integratsiyalangan ma’lum ichki sensor komplekslarni hosil qiladi. Bunday komplekslar qatoriga nutq, eshitish, ko‘rish hamda sensomotor komplekslarni kiritish mumkin. Mana shu komplekslarning hammasi odamning hayot-faoliyati jarayonida o‘zaro bir-biri bilan doimiy aloqaga kirishib, sensor-perseptiv uyushishning yagona funksional dinamik tizimini yaratadi. Insonning sensor-perseptiv jihatlari doimo takomillashib boradi.