Psixologik trening asoslari. N. Ismoilova

 
5.2. Treningda “Ma’ruza” usuli va uni tashkil etish 
Eng umumiy ko'rinishda ma’ruza - bu ma’ruzachi-trener tomonidan ma’lumotning verbal 
taqdim etilishi. Bunda ma’ruzachining vazifasi - o‘z bilimlarini guruhga yetkaza olishdan, 
guruhning vazifasi esa shu bilimlarni qabul qilish va yodda saqlab qolishdan iboratdir. Ma’ruza 
passiv jarayon hisoblanib, bu jarayonda guruh a ’zolarining bir-birlariga o 'zaro ta ’sir ko'rsatish 
imkoniyati bo'lm aydi yoki ju d a kam bo'lishi mumkin. 
Garchi hozirda kompyuter texnologiyalari yuksak darajada rivojlangan bo’lsada, zamonaviy 
treninglaming asosini ham ma’ruzalar tashkil etadigan holatlami ko'rish mumkin. Shu jihatdan, 
aytish mumkinki, ma’ruzalar ayrim hollarda noto'g'ri va samarasiz qo'llanilib kelinmoqda. Buning 
sababi ko’pchilikning fikricha, ma’lum bir sohada juda keng doiradagi bilimlarga ega boTgan inson 
ushbu bilimlarni boshqalarga yetkaza olishga ham layoqatlidir, deb hisoblanadi. Lekin fan 
yuzasidan chuqur bilimga ega bo'lishning o’zigina ushbu bilimlarni qiziqarli va samarali yetkaza 
olish qobiliyatining ko'rsatkichi hisoblanmaydi. 
Barcha auditoriyalardagi kabi trening guruhlarida ham muvoffaqiyatli produktiv suhbat yoki 
ma’ruzaning asosi - ishtirokchilar bilan barqaror aloqa o’matish hamda ushbu sohadagi 
kompetentlikdir. Bunday uyg’unlik ma’ruzani monologga aylantirmaslikni kafolotlaydi, 
shuningdek uni qiziqarli jarayonga aylantirishga imkon beradi. 

---

29
Bunday yondoshuvni muvaffaqiyatli qo'llash uchun har qanday trener yaxshi ma’ruzachi 
uchun zarur bo’lgan quyidagi malakalami o’zida rivojlantirishi lozim:
1. Auditoriyaning ehtiyojlarini aniqlash. Guruh bilishi lozim boigan ma’lumotning 
chegaralarini oldindan aniqlab olish zarur. Lekin bu oson ish emas, negaki, ko‘pincha aynan bitta 
dasturga kelgan kishilaming har birida o'ziga xos kutishlar, ustanovkalar va ehtiyojlar mavjud 
bo‘ladi. Malakali trener aynan shu qiziqishlaming kesishish sohalarini topishi hamda ushbu 
ehtiyojlami maksimal darajada qondiruvchi usulda treningni o'tkazishi lozim.
2. Trening natijasida ishtirokchilar erishadigan natijalami ulaming manfaatlariga mos kelishini 
tushuntirib bera olish. Chunki har qanday inson qachon biror narsadan manfaatdor boTishiga 
ishonch hosil qilsa, o’shandagina treningda qiziqib ishtirok etadi. Bunday manfaatlar ishtirokchilar 
uchun moddiy manfaatlar cmas, balki kasbiy o'sish, oila va ishdan qoniqish darajasining ortishi, 
atrofdagilar tomonidan tan olinish kabilar bo’lishini ularga tushuntira olish lozim.
3. Bilimlar darajasini tekshirish. Shuni hisobga olish lozimki, trening ishtirokchilari kuchli 
qiziqish va yuqori motivasiyaga ega bo’lsalarda, o'zlari lushunmagan narsalami hech qachon 
o‘rgana olmaydilar. Shuning uchun trener ina’ruzadan oldin ulaming bilim darajasini aniqlab olishi 
zarur. Bilimlaming darajasini tekshirish o‘zida ikkita elementni saqiaydi. Bulami trener albatta 
hisobga olishi zarur. U l a r :
A) Trener avvalo guruh ishtirokchilari kimlardan tashkil topganligini, ya’ni ular shunchaki 
qiziqish asosida kelgan insonlarmi yoki o'z faoliyat sohasida ma’lum bir obro'ga va maqsadga ega 
insonlarmi ekanligini bilib olishi kerak. Bunday ma’lumotga ega boTish trenerga ma’ruzani qanday 
murakkablikda tashkil etishni aniqlash imkonini beradi. 
Agar ishtirokchilaming bilim darajasi juda past bo‘Isa, u holda trener auditoriyaning 
e’tiboridan butunlay mahrum boTishi mumkin. 
Agarda aksincha holat bo‘lib, trener guruh uchun beriladigan ma’lumotni juda ko’paytirib 
yuborsa, guruhni zeriktirib qo'yishi mumkin. Shuning uchun u aynan “oltin nuqta”ni topishi zarur. 
B) Trener guruhning idrok etish va qabul qilish xususiyatlarini hisobga olishi lozim. Ma’ruza 
jarayonida jargonlar va o‘ta professional so'zlar, atamalami qoilamaslik kerak. Maxsus terminlardan 
foydalanish lozim bo‘lgan vaziyatlarda esa, albatta ulaming ma’nosini osonroq tushuntirib berish 
lozim. 
Ishtirokchilar tomonidan ma’lumotlaming yaxshi idrok etilishi va o’zlashtirilishi uchun 
quyidagi usullami qoTlash mumkin:
• Materialni tizimlashtirish. 
Mashg’ulotlarga tayyorgarlik ko‘rishga sarf qilingan vaqt hech qachon zoe ketmaydi, ya’ni 
ma’ruzani tizimlashtirishga ketgan vaqt ishtirokchilar xotirasida qabul qilingan ma’lumotning 
saqlanib qolinishini yaxshilashi mumkin. 
• Ma’ruza ketma-ketlik asosida tuzilgan boiishi lozira. Agar berilayotgan maiumot murakkab 
boisa, u holda trener har bir qadamni o'ylab, ma’lumotni guruhga asta-sekin yetkazishi kerak. Agar 
materialni qo'shimcha ma’lumotlar bilan mustahkamlash zarur boisa, o'rganilayotgan mavzuning 
tarixiy asoslarini ham ko‘rib chiqish kerak. Ma’lumot yaxshi o'zlashtirilishi uchun uni bir necha 
qismlarga boiib olish zarur.
• Ma’lumotni mustahkamlash. 
Ma’ruzaning asosiy joylarini takrorlash zarur. Bunday qilish ma’ruzaning asosiy bandlarini 
aniqlashtirishga va ulami yana bir karra ta’kidlab o’tishga yordam beradi.
5. Guruhning diqqat konsentrasiyasini hisobga olish. 
Mutaxassislar diqqat konsentrasiyasining optimal davri 20 daqiqa ekanligini ta’kidlashgan, 
ammo ba’zida bu vaqtni 40 daqiqagacha uzaytirish mumkin. Bunda ma lumotni yetkazib berish 
uslubi, tempi bevosita rol o'ynaydi. Bu jarayonda trenerga quyidagi maslahatlar asqotishi mumkin: 
ma’lumotni tizimlashtirishning eng oson usuli - uni quyidagi uchta blokka ajratib olishdir:
> Kirish 
> Asosiy qism
^ Xulosa Kirish qismi quyidagi ma’lumotlar o‘z ichga oladi:
- Trener kim?

---

30
- U nima uchun bu yerda?
- Nima uchun aynan shu trener ushbu guruh bilan mashg'ulot olib borayapti?
- Guruhga murojat etishning maqsadlari о Trening mavzusining dolzarbligi
- Mashg’ulot so'ngida ishtirokchilar erishadigan natijalaming ulaming manfaatlariga mosligi.
- TaTimning rejalashtirilgan strukturasi 
-Ishchi tushunchalami aniqlash va kiritish
-Rejadagi berilishi lozim boTgan bilimlar va mavzuning qisqacha tarixi
Asosiy qism o‘z ichiga treningni asosiy jihatlarini qamrab oladi. Ularning har biri ketma-ket 
muhokama etiladi. 
Xulosada o'tilgan mavzuning tahlili, mavzuning asosiy jihatlarini takrorlash, o’tilgan mavzu 
bilan ishtirokchilaming keyingi faoliyatini bogTovchi natijalami umumlashtiriladi. 
Ma’ruza uchun material tanlash. Materialning saralab tanlab olinishining qo’shimcha afzalligi 
shuki, oson va qiziqarli material guruhni jonlantiradi. Bu esa berilayotgan ma’lumotning o‘z 
“manzil”iga yetib borganidan dalolat beradi. Odatiy gap-so‘zlar tez unutiladi, aksincha 
emotsiyalarga boy, mulohazaga undovchi so’zlar uzoq vaqt davomida muhokamaning asosi bo‘lib 
qolaveradi va yana yangi g’oyalaming paydo boTishiga asos boTadi. Buning uchun materialni 
murakkablashtirish shart emas, shunchaki umum qabul qilingan nuqtai nazarga qarshi bo'lgan 
argument (asoslar)ning boTishi kifoya. 
Ma’ruzani bayon etish dinamikasi. Ma’lumotni dinamik va dramatik bayon etish - aynan bir 
xil jarayon emas. Salbiy emas, balki ijobiy jihatlarga urg’u berish zarur. Berilayotgan ma’lumotlar 
entuziazm quvvatini olib kelishi va auditoriyani jonlantirishi kerak (Buning uchun quyidagiga 
o’xshash iboralami qoilash maqsadga muvofiq: “Bir qiziqarli savol bor - ki...“; “Ishonchim komil, 
sizlaming ko’pchiligingizga qiziq - ki . . ”En g qiziqarli ixtirolardan b i r i... “). Quyidagi usuldagi 
jumlalar esa guruhga boTgan salbiy munosabatni bildirib turadi: “Men ... deb hisoblayman”, “A gar 
sizlar shunga qodir boTganingizda e d i . . . ”. 
Guruhning diqqatini jalb etishning eng samarali usullaridan biri ritorik savollar berish 
hisoblanadi. Bunday savollar javob berishni talab qilish maqsadida emas, balki so’zlovchining 
fikrlashini rivojlantirish maqsadida beriladi. Shunday savollarga misollar: “Bunday vaziyat har 
birimiz bilan boiishi mumkin", “Sizlar ham balki qachondir shunday qilishni istagan boiishingiz 
mumkin - ku?”, “.. .boigan paytlarda sizning kayfiyatingiz ko’tariladi, to’g’rimi?” bu kabi savollar 
guruhiy tafakkur larayonini stimullashtiradi hamda ko’pincha ishtirokchilaming diqqatini tortadi. 
Vizual qoilab-quvatlash. Ishtirokchilaming qiziqishini oshirish uchun qoilaniladigan yana bir 
metod ma’mzaning asosiy jihatlarini turli illyustrasyalar bilan o'tkazish. Slaydlar, yozuvlar, flip-
chartlardan foydalanish qo’shimcha stimul hisoblanadi. Chunki u ko'rish idrokini chaqiradi va javob 
reaksiyasini chaqiradi. 
Trening guruhlarida ma’ruza mctodining afzalliklari:
> Katta guruhlarda ishlashning qulay usuli. 
> Katta xarajatlami talab yetmaydi. 
> Mazmunini tizimlashtirish mumkin.
> Mazmunini nazorat etish mumkin. 
> Vaqtni aniq taqsimlashning imkoni mavjud Ma’mzaning kamchiliklari: > Qabul qilishning 
passivligi
> O‘zaro ta ’siming mavjud emasligi 
> Trenerga talablaming ko‘pligi (treneming shaxsiy sifatlariga qo‘yiladigan jiddiy talab) ;
> Ma’ruza mas’uliyatli jarayon bo‘lib, trener va auditoriyadan о zisha yarasha kuch-quwatni 
talab etadi.