Psixologiya

Kichik guruhlardagi dinamik jarayonlar
Ma’lumki, guruxda tuplangan kishilar urtasida doimiy mulokot va munosabatlar mavjud buladiki, ularning mazmuni va yunalishiga kura, uziga xos ijtimoiy-psixologik muxit shaklla- nadi. Bu muxit guruxning tarakkiyotini xam, undagi turli jarayonlarni xam belgilaydi. Guruxning dinamik jarayonlari deganda avvalo, uning shakllanish jarayoni, liderlik va guruxda turli karorlarni kabul kilish jarayoni, guruxning xar bir shaxega ta’siri kabilar tushuniladi. Guruxning shakllanishi, uning paydo bulishi xakida gapirila- digan bulsa, avvalo shuni ta’kidlash lozimki, gurux jamiyat extiyojlari va ijtimoiy talablar asosida paydo buladi. Masalan, sinf jamoasi doimo bolalarning tugilishi, rivojlanishi va ularning maktablarda ta’lim olishlari kerakligi uchun, talabalar guruxi xam shunga uxshash oliy ma’lumotli shaxslar kerak bul- ganligi uchun paydo buladi va xokazo. Lekin bu masalaning ijtimoiy tomoni. Uning sof psixologik tomoni xam borki, u odam- larning nima uchun jamoalarda ishlashi, odamlar ichida bulishi bilan boglik. Chunki xar bir normal insonda mulokotga bulgan extiyoj xamda turli xayotiy vaziyatlarda uzini iyastimoiy ximoyada sezish extiyoji borki, bu narsa turli kichik jamoalarda ularning bulinishi takozo kiladi. Lekin guruxga a’zo bulish bilan birgalikda x,ar bir individ kator guruxiy jarayonlarning guvox,i buladi. Birinchidan, guru* uz a’zolariga ma’lum tarzda psixologik ta’sir kursatadi. Bu xodisa psixologiyada konformizm deb ataladi (uzbek tilida “moslanish” ma’nosini bildiradi). Bu xodisaning moxiyati shundan iboratki, u individning guruxda kabul kilinadigan normapar, fikrlar, xul k-atvor standartlarini kanchalik kabul kilish yoki kabul kilmasligi bilan boglik. Gurux fikrini kanchalik tez kabul kilish, uning ta’siriga berilish individ bilan gurux urtasidagi ziddiyatlarning oldini olishi mumkin. Shuning uchun xam individ ana shunday xatti-xarakat kilishga intiladi. Lekin ana shunday gurux fikriga, xarakatiga kushilish turli shakllarda bulishi mumkin: taishqi konformli- likda - individ gurux fikriga nomigagina kushiladi, aslida ruxan u guruxda karshi turadi: ichki konformlilikda - individ gurux fikriga tuligicha kushiladi va ruxan kabul kiladi. Ana shunday xollarda individ bilan boshkalar urtasida ziddiyat yoki konfliktlar paydo bulmaydi. Bu urinda yana bir tushuncha xam bor, u xam bulsa “negativizm” tushunchasidir. Bu individning xar kanday sharoitda xam gurux fikriga karshi turishi va uzicha mustaknl fikr, mavkeni namoyon kilishidir. Bu tabiiy individ uchun nokulay, lekin mustakil fikr, odil xarakatlar doimo xurmat kilinadigan, demokratax munosabatlar ustuvor bulgan jamoalarda negativizm xodisasi yomon illat sifatida kabul kilinmaydi, aksincha, soglom fikrlovchilar xamisha xushyorlikka chakiradi. Guruxlardagi yana bir jarayon - bu guruxning uyuiщokdigi muammosidir. gurux a’zolarining bir-birlarini yaxshi bilishlari, bir-birlarining dunyokarashliri, xayotiy prinsiplari, kadriyatlarini yaxshi tasavvur kilishlari bunday uyushkoklikning birinchi omilidir. Ikkinchi asosiy omil - bu usha guruxni birlashtirib turgan faoliyat maksadlarini, uning yunalishi va mazmunini bilishdagi goyaviy birlikdir. Umuman, bu - eksperimental tadqiqotlarda qayd etilgan guruxga oid fikrlardagi umumiy uyushqoqlikka ijobiy zamin xisoblanadi.
Guruxlardagi liderlik va umumiy qarorlarga kelish xam dinamik jarayonlarga kiradi, lekin bu masalalarni boshkarish psixologiyasi masalalari doirasida keyingi bulimlarda yoritamiz. Ijtimoiy psixologiyada katta guruxlar ichida etnik guruxlar psixologiyasi, ya’ni etnopsixologiya buyicha kuprod taddidotlar utkazildi. Aynidsa, xozirgi davrda dar bir respublikalar alohida, mustadil davlat mavqeini olgan, lekin boshda tomondan qaraganda, hamdustlik mamlakatlari ittifoqi sharoitida millatlar urtasida muttasil alodalar mavjudligidan kelib chidib, milliy psixologiya masalalari kun tartibida avvalgidan xam muxim masala sifatida duyilmoqda. Shuning uchun xam katta guruxlar ichida milliy guruxlarga kuprok e’tibor berishni lozim topdik, bunday e’tiborning yana bir boisi - Uzbekistonda bu soxada nisbatan taddidotlarning kuprod utkazilganligi, lekin ular kup xollarda milliy psixologiya darajasiga olib chidil- maganligidandir. Milliy psixologiya nima va uni danday dilib urganish mumkin? Bu xozirda, ya’ni mustadil Uzbekiston sharoitida, kupgina taddidotchilarni dizidtirayotgan masaladir. Chunki davr etnopsixologiyadan shunday empirik ma’lumotlar kutmokdaki, u fadatgina milliy ongga taalludli bulgan xozirgi va utmishdagi xolatni emas, balki millatniig ertangi kunini, uning ongi daysi tomonga uzgarishini, millatlararo sodir buladigan jarayonlarni bashorat , dilmogi lozim. Buning uchun esa unga kuchli etnopsixologik nazariya va ishonchli metodlar kerak. Uzbekiston olimlari oxirgi paytlarda masalaning xuddi ana shu tomoniga katta e’tibor bermoddalar. Chunki sobid Ittifod sharoitining uzi ana shunday kuchli nazariyaning bulishi uchun anchagina tugaiod bulgan, empirik taddidotlar esa, avval ta’kidlaganidek, tor guruxlar doirasidan, avvalo, oilalar doirasidan chidmagan edi.
Etnopsixologiya - bu psixologiyaning shunday tarmogikp, u ayrim olingan millatlar psixologiyasidan tashdari, turli xaldlar psixologiyasini, kichik milliy guruxlarni xam urganadi. Ma’- lumki, bu boradagi birinchi ilmiy taddidotlarni V.Vundt boshlab bergan edi. Uning taddidotlaridagi “xald” tushunchasi aolida etnik uyushma ma’nosida tushuntirilgan edi. Uning fikricha, etnik guruxlar psixologiyasini urganish uchun ulariipg gilini, odatlarini va ana shu xaldlarda keng tardalgai afsonalar va boshda ong tizimlarini o`rganish kerak.