Psixologiya

Raxbarlik sifatlari Bozor iktisodiyoti sharoitida odamlar nima xisobiga samaraga erishish mumkinligi-yu, uzidan nima talab kilinishini anik bilsa, ular uchun mustakil ishlash, ishga ijodiy yondashish imkoniyati kuprok buladi va yangi asr odami uzi uchun erkin faoliyat konunan kafolatlanishini ma’kul kuradi.
Shu urinda barcha liderlarga xos bulgan yana bir xislatni ta’kidlash joiz. Bu xam bulsa, liderning obrusi yoki ba’zan tarjimasiz ishlatiladigan ibora bor - avtoriteti. Liderning avtoriteti - bu kerak bulsa, kobiliyat. Chunki avtoritet unta ma’lum lavozimda utirgani, ma’lum sanksiyalar, imtiyozlar, imkoniyatlaga ega bulgani uchun rasman berilgan bulishi mumkip. Shunisi borki, raxbar avtoriteti xamisha bir shaxening ikkipchi shaxega nisbatan xissiy-irodaviy ta’sirini nazarda tutadi. Esh yomoni agar odamdagi tashabbus bugilsa, uz oldiga makeadlar kuymaslikka urganib kolsa, u nafakat xalk, balki uzining oilasi, yakinlari, farzandlari uchun xam kaygurmaydigap, ular tashvish- lariii uylamaydigan bulib koladi. Buguigi yapgilaiishlar sharoitida milliy-madaniy an’analarimizni xisobga olganda xam boshkaruvda gumanistik tamoyillarga keng yul ochish orkali fukarolarda mustakil fikr, fukarolik pozitsiyasi, tashabbus- korlikning bulishi kanchalik axamiyatli ekanligini yaxshi bila- miz.
Shuning uchun xam yangi avlod raxbarlariga, boshkaruvchilariga kuyiladigan talablar, ular xulkidan kutiladigan sifatlar jamiyatda soglom insoniy munosabatlarning barkarorlashuvi, soglom rakobat va uzaro bagrikenglik, lekin ishda uziga va xamkasblariga nisbatan talabchanlikni takozo etadi.48
Raxbar yoki lider fazilatlari xakida gapirganda, ularni yana kuyidagi turlarga bulib, sifatlari farklanadi:
1. Egotsentrik rahbar - u asosan uziga, uz “Men”iga yunalgan buladi. Uning asosiy intilishi - uzidagi kamchiliklarni uzgalarga bildirib kuymaslik uchun “jonini Jabborga” berib ishlaydi. Lekin asl muddao - uz manfaatini ximoya kilish.
2. Sotsiotsentrik rahbar yoki lider esa aksincha, uzini avvalo, uzgalarga, ishiga, jamoa manfaatiga, Vatanga xizmat kilishga, jamiyat oldidagi burchini ado etishga baxsh etadi. Xdyotda bu turlar sof tarzda uchrashi mushkul, lekin u yoki bu anik vazifa, mUgopshiriklarni ado etish jarayonida shunday shaxslarning borligini amin bulamiz.
Kdysi turidan kat’iy nazar, xar kanday shaxe uchun raxbarlik- bu takdir, shuning uchuy unga turmush tarziday, fikrlash tarziday karash lozim. Biror raxbar yukki, u uz faoliyatiga samaraga intil- masa. X,ush, samaradorlik nimalarga boglik? U xar bir raxbarning shaxeiy fazilatlariga boglik. Masalan:
* oldindan istikbolni xis kilish, xar kanday maksadni natijasini bashorat kila olish va bunda psixologiyaning egiluvchanligi;
* xodimlarga ishonish va ular bilan tugri muomala strategiyasini yulga kuyish;
* uz faoliyati va uning samaradorligini taxlil kila olish kobiliyati;
* ishga solinmagan zaxiraviy imkoniyatlarni uz vaktida ishga solish;
* doimiy takomilga intilish, bir yerda tuxtab kolmaslik.

Yukoridagilarga erishishda uzgalarga xukmni utkazishning kanday vositalari yoki yullari mavjud? Rossiyalik ijgimoiy psixolog M.R. Bityanovaning49 yozishicha, radbarlik guruxdagi odamlar ustidan xukm utkazish vositasi b^lgailngi uchun dam ta’sir kursatish manbalarini farklash lozim:

1) Ta’sir kursatishning birinchi manbai - majburlashщr. Munki xodim raxbar nimagadir majbur kilsayu, u bu topshnrikni bajarmasa, albatta jazo olishini, kandaydir poxunipislar bulishini biladi, shu bois dam buysunishga majbur;
2) Ta’sirning ikkinchi manbasi -ragbatlantirish, Bu olpmpipg kuchini damma biladi, lekin ushbu jarayonda turln kiyiichiliklar paydo bulishi anik. Masalan, dammani teng moddiy jidatdan ragbatlantirsa dam, ayrim-alodida xodimlarpi modna pn l yarasha ragbatlantirsa dam baribir kimlardir norozi bulaiyeradn I |ulli mukofotlar, imtiyozlar, kushimcha dak belgilash kabilar msdnat faoliyatining ajralmas kismi, lekin damma radbar dam bu kuch ni manbani okilona, adolat bilan, urnida ishlata bilmpydi Munki aslida yomon ishlagan xodim dam uzi tugrisidagp fshsrn yamni bulsa, radbardan norizo bulib, gap-suzni kupaytirntp muMknp. X. Meskon va boshkalarning fikricha, “pul yoki yaxshi amal dmr doim dam uzgalarda yaxshi taassurot uygotib, ular xulksha ijobpP ta’sir kursatavermaydi”
3) Uchinchi manba - an’analar. Radbarlikka odamlarni intplishidp dam, boshkalarning radbarga suzsiz buysunish lozim dogmn tasavvurlarida dam an’anaviylik mavjud. Chunki boshlik nimi deyishidan katiy nazar, “radbar damisha dak”, “bekorga radbar kilib tayinlashmagandir” kabi fikrlarda odamlarning baribir radbariyat topshiriklarini, tanbedlarini, xattoki, taikpdlarini suzsiz kabul kilish lozim degan fikr yotadi. Bu Garbga dam xos, ayniksa, Shark xalklarida radbarga an’anaviy durmat na zdtirom bilan munosabatda bulish odatga aylangan. Llbapa, bunday munosabatning dam ijobiy, dam biroz salbiy tarafmarini borligini bilamiz. Nima bulganda dam, radbar pozitsiyasipi anglash, unga yuklangan mas’uliyatning xodimlar tomoiidan adekvat badolanishi ish unumiga zarar keltirmaydi.
4) Turtinchi ta’sir manbasi - radbar shaxsi cha unii.' urnak namunasi bula olishi. Bu yerda kuprok radbarga Yaramapnipg inoyati sifatida berilgan tugma layokatlari tizimi - xarizmasi nazarda tutiladi. Shuni ta’kidlash urinliki, kuplab olimlar raxbar uchun universal sifatlar majmui bulishi mumkin emas, degan fikrga kelganlar. Chunki olimlarning fikricha, biror gurux yoki jamoa bir-biriga uxshamaydi. Shu bone bir jamoada juda yaxshi, samarali ishlagan boshlik, boshka jamoaga raxbar bulgan takdirda avvalgiday ishlay olmasligi kup marotaba kuzatilgan. Xarizmatik raxbarning uziga xosligi shundaki, unda avvaldan shunday jozibali sifatlar buladiki, shu tufayli odamlar undan zavklanadilar, unga ergashadilar va suzsiz aytgan xdr bir topshirigini bajaradilar. Bu uning ma’naviy kiyofasi, a klik saloxiyatida, irodaviy jixatlarida yoki tashkilotchiligida bulishi mumkin. Shunda raxbar yonida ishlaganlar albatta undan nimalarnidir urganadi, taklid kiladi, muomalada bulishga intiladi va x-zo. M.X. Meskon51 xarizmatik raxbarning kuyidagi shaxeiy sifatlarini ajratadi: a) ruxiy kuvvat va uni uzgalarga bera olish kobiliyati. Ya’ni, bunday raxbar kuyoshday atrofda- gilarga nur sochadiki, ular beixtiyor undan kuvvatlanadilar, shu bone unga doim intiladilar; b) tashki yokimtoylik, negadir xarizmatik raxbar xamisha kelishgan, kaddi-komati, yurishlari, uzini tutishi bilan albatta uzgalarga yokadi; v) xulk-atvordagi uziga xoslik, mustakil fikrli, xadebam uzgalar fikriga ergash- maydigan, xarakteri kuchli; g) gapirish, nutk kobiliyati mukammal, ya’ni, ritorik layokati, chiroyli suzlashlari bilan uzgalarni rom kila oladi; d) vaziyatdan chikish yullarini intuitiv ravishda xis kiladi, odamlarni xamisha yaxshiliklarga chorlay oladi.
Biz uz navbatida raxbarlik faoliyating samaradorligiga ijo- biy ta’sir kursatuvchi bilimdonlik, ma’lumotlilik (axborot- larga egalik), kommunikativlilik, kirishimlilik, samimiyat, muomala madaniyati; irodaviy sifatlardan katiyat, sabr, matonat, kuch va maksadga intiluvchanlik; axlokiy sifatlardan odob, insof, murosa kila bilish va b.k.; oilaparvarlik, yurtparvarlik va xamisha kelajakka ishonch bulishi kabilarni ta’kidlaymiz.