Psixologiyanın predmeti və vəzifələri

Təlim fəaliyyətində uşaqlar ictimai təcrübəni məqsədəuyğun surətdə mənimsəyirlər. Bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələndikcə, uşaqların həyatında yoldaşın rolu artır.

İctimai ünsiyyət onun həyatının mühüm sahəsinə çevrilir. Fəaliyyətin vəzifələri tədricən dəyişilir, o, gələcəyə yönəlməyə başlayır və peşə - təlim xarakteri kəsb edir.

Nəzərdən keçirdiyimiz fəaliyyət tiplərini xarakterinə görə iki qrupa bölmək olar: Birinci qrupa o fəaliyyət növləri daxildir ki, onların əsasında insan fəaliyyətinin mənası, insanlar arasındakı münasibətlərin vəzifələri, motivləri, normaları və s. mənimsənilir. Bunlara aşağıdakılar daxildir:

• 
  Vasitəsiz emosional fəaliyyət;
  
• 
  Rollu oyunlar;
  
• 
  İntim-şəxsi ünsiyyət.
  

İkinci qrupa o fəaliyyət növləri daxildir ki, onların əsasında əşyalarla əməliyyat vasitələri, əşyalarda bu və ya digər cəhəti fərqləndirmək imkanı verən etalonlar mənimsənilir. Bu qrupa aşağıdaılar daxildir:

• 
  Əşyayi – manipulyativ fəaliyyət;
  
• 
  Təlim fəaliyyəti;
  
• 
  Tədris-peşə fəaliyyəti.
  

Nəzərdən keçirdiyimiz fəaliyyət növləri özlərinin konkret məzmununa görə bir-birindən fərqlənirlər, əsas məzmununa görə isə ümumi cəhətlərə malikdirlər.

Birinci qrupa aid etdiyimiz fəaliyyət növləri şəxsiyyətin inkişafında xüsusilə mühüm rol oynayır. Bu prosesdə uşaqlar insan münasibətlərini, onların vəzifə və normalarını mənimsəyirlər. Başqa sözlə, şəxsiyyətin tələbat-motivasiya sahəsi birinci qrupa aid etdiyimiz fəaliyyət növlərində inkişaf edir.

İkinci qrupa aid etdiyimiz fəaliyyət növlərində isə uşaqlar və yeniyetmələr əşyalarla əməliyyat vasitələrini mənimsəyirlər. Bu prosesdə uşaq və yeniyetmələrdə idrak prosesləri, intellektual əməliyyatlar inkişaf edir. Bəs, ikinci qrupa aid etdiyimiz fəaliyyət növləri şəxsiyyətin inkişafında necə rol oynayır? Şəxsiyyətin inkişafı baxımından onların da özünəməxsus əhəmiyyəti vardır. Uşaqların əməliyyat texniki imkanları inkişaf etdikcə, onlarda öz qabiliyyətlərinin dərk olunması zəminində tədricən mənlik şüuru təşəkkül edir və şəxsiyyətin mühüm bir sahəsinə çevrilir.

Beləliklə də biz şəxsiyyətin formalaşmasında fəaliyyətin rolunu aydınlaşdırdıq. Həmin prosesin ikinci tərəfi də vardır. Biz fəaliyyətin özünün inkişafında şəxsiyyətin rolunu nəzərdə tuturuq.

Şəxsiyyət formalaşdıqca fəaliyyətin xarakteri köklü surətdə dəyişilir. Yəni şəxsiyyətin tələbatları əsasında fəaliyyətin motivləri formalaşır, “motiv-məqsəd” vektoru əmələ gəlir və o, fəaliyyətin əsas struktur vahidinə çevrilir. Fəaliyyət prosesi bütünlükdə şəxsi məna kəsb edir. Bundan asılı olaraq fəaliyyətin tərkibinə daxil olan bütün idrak poseslərinin də xarakteri dəyişilir. Onlar şəxsiyyətin xüsusiyyətləri ilə şərtlənməyə başlayırlar. Beləliklə də fəaliyyət prosesində şəxsiyyətin tələbat-motivasiya, emosiya və idrak sahələri bir-birinə nüfuz edir, onlar tədricən qarşılıqlı əlaqədə inkişaf etməyə başlayırlar.

22. 
    Tələbatlar şəxsiyyətin fəallığının mənbəyi kimi.
    

Şəxsiyyət problemi ilə məşğul olan Azərbaycan psixologiyası belə bir müddəa əsasında çıxış edir ki, şəxsiyyət öz fəallığını ətraf aləmlə qarşılıqlı təsir prosesində fəaliyyətdə təzahür etdirir. Şəxsiyyətin fəallığının mənbəyini onun tələbatı təşkil edir. Məhz tələbat insanı müəyyən surətdə və müəyyən istiqamətdə iş görməyə təhrik edir. Tələbat şəxsiyyətin haləti olub, onun konkret varlıq şəraitindən asılılığını ifadə edir. Tələbat şəxsiyyətin fəallığının mənbəyi kimi meydana çıxır.