Psixologiyasi. Pedagogik psixologiya
Yüklə 12,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 368
1 bosqich - prepubertat ' II bosqich — pubertat III bosqich — postpubertat Akseleratsiya munosabati bilan o‘spirinlik yoshining chegara si endi 15—16 dan 23 yoshgacha bolmoqda. Bunda ilk o‘spirinlik 15—18 yosh, o‘spirinlik 18—23 yoshdagi yigit va qizlarni o‘z ichi- ga oladi. Demak, o‘spirinlik ham oldin boshlanadi. Lekin, bu ta raqqiyot davrining konkret mazmuni birinchi navbatda ijtimoiy sharoitlar bilan belgilanadi. Yoshlarning jamiyatda tutgan o‘rni, ularning mavqei, ular egallaydigan bilimlarning hajmi va bir qa tor boshqa omillar ijtimoiy sharoitlarga bogliqdir. Ilk o‘spirinlik yoshidagi bolalar bu 15 yoshdan 17—18 yosh gacha bolgan akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o‘quvchi- laridir. 0 ‘spirinlik — bu odamning fuqaro sifatida shakllanishi, uning ijtimoiy jihatdan yetilishi, o‘z taqdirini o‘zi hal qilishi, ijti moiy hayotda faol ishtirok etishi davri, fuqaro va vatanparvarning ma’naviy sifatlari tarkib topadigan davrdir. Faol ijtimoiy hayot, o‘qishning yangi xarakteri (mustaqil bilim olish) yigit va qizlar- da dunyoqarashning shakllanishiga, ularda mustaqillik va burch hissining tarkib topishiga, bilimning turli sohalarida ularning ijodiy qobiliyatini avj oldirishga katta ta’sir kolsatadi. Rus psixologi L.I.Bojovich ilk o‘spirinlik davrida shaxs mo tivatsion sohasining rivojlanishiga urg‘u beradi: o‘quvchilarning hayotda o‘z o‘rnini va ichki pozitsiyasini aniqlashi, dunyoqarash ning shakllanishi va uning bilish faoliyatiga, o‘z-o‘zini anglashga va axloqiy ongga ta’siri nazarda tutiladi. Ilk o‘spirinlar mustaqil hayot sohasida yaqin istiqbolga ega bolar ekanlar, o‘zlarining hayot yollarini belgilab olishga, bun- dan buyongi mehnat faoliyatlarining aniq istiqbollarini aniqlab olishga, o‘zlarining kelgusi ixtisoslarini tanlashga intiladilar. Shu 369 munosabat bilan kasb-hunarga oid qiziqishlar tarkib topadi va yanada barqarorroq bo‘lib qoladi, yigit va qizlar o‘z kelajaklari haqida jiddiyroq o‘ylay boshlaydilar. Ilk o‘spirinlik davridagi jismoniy rivojlanish ustida to'xta- lib o'tamiz, bu narsa quyidagi sabablarga ko‘ra muhimdir. Jis moniy rivojlanishning ayrim xususiyatlari ilk o‘spirin shaxsining ayrim sifatlari rivojlanishiga ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatadi va uning bundan keyingi hayot faoliyati sohasidagi imkoniyatlarini bir qadar belgilab beradi. Birinchidan bu o‘rinda kasb tanlash nazarda tutiladi, bu esa ma’lum darajada yigit va qizlarning indi vidual jismoniy tuzilishi xususiyatlariga ham bog‘liqdir. Ikkinchi- dan, jinslarning o'zaro mayli ta’sir ko‘rsatadiki, bunda jismoniy rivojlanish xususiyatlari ancha muhim rol o'ynaydi. 0 ‘zining jis moniy kuchini va jozibadorligini, sog'lomligi va mukammalligini his etish yigit va qizlarda o‘ziga ishonch, dadillik, tetiklik, op- timizm va xushchaqchaqlik singari sifatlarning tarkib topishiga ta’sir ko‘rsatadi. Bo‘yning o‘sishi o‘spirin qizlarda 15—16 yoshgacha, o‘g‘il bola larda 17—18 yoshgacha davom etadi. Bu yoshda muskullar kuchi tez o‘sadi. Masalan, 18 yoshli bola muskul kuchi 12 yoshli bola ga nisbatan 2 baravar ko'p bo‘ladi. Jismoniy taraqqiyot, asosan, to‘g‘ri ovqatlanish rejimiga va jismoniy tarbiya bilan shug'ulla- nishiga ko‘p jihatdan bog'liq. Jinsiy taraqqiyot jihatdan bu yosh dagi ko'pchilik yigit va qizlar postpubertat (tugallanuvchi) davrda bo'ladilar. Bularning jismoniy rivojlanishi katta yoshdagi odam ning jismoniy rivojlanishidan kam farq qiladi. Bo'yning va or- ganizmning notekis o'sishi va rivojlanish davri tugallanadi hamda jismoniy rivojlanishning nisbatan birmuncha tekis davri boshla- nadi. O'spirinlik yoshida jismoniy sifatlar (bo'y, og'irlik) nisba tan barqaror darajaga yetgan bo'ladi. Shuningdek, muskul kuchi va ishchanlik qobiliyati sezilarli darajada ortadi. Ko'krak qafasining hajmi kengayadi, skelet, naychasimon suyaklar qattiqlashadi, to'qimalar va a’zolarning shakllanishi va funksional taraqqiyoti tugallanadi. Odatda bu yoshda yurak va 370 qon tomirlarning rivojlanishida o‘smirlarga xos bo‘lgan notekis- lik endi tekislashadi, qon bosimi baravarlashadi, ichki sekretsi ya bezlari bir me’yorda ishlay boshlaydi. Nerv sistemasining va xususan, miya rivojlanishidagi o‘zgarishlar ma’lum bolib qoladi. Lekin, bu o‘zgarishlar miya massasining ortishi hisobiga emas, balki miyaning ichki hujayralari tuzilishining murakkablashuvi hisobiga ro‘y beradi. Katta yarim sharlar qatlamidagi hujayralarning tuzilishi se- kin-asta katta yoshdagi kishi miyasining hujayralariga xos bolgan xususiyatlarga ega boladi. Bosh miya po‘stining qismlarida as sotsiativ to‘qimalarning miqdori ko‘payadi. Natijada o‘qish va mehnat jarayonida katta (yarim sharlar) qatlamining analitik-sin- tetik faoliyati murakkablashadi. Ba’zan bu yoshdagi o‘quvchilar- da nerv qo‘zg‘aluvchanligining ortishi, nerv sistemasi normal ish- lashining buzilishi ko‘pincha noto‘g‘ri yashash rejimining: tungi mashg‘ulotlar, to'yib uxlamaslik, toliqish, chekish, noratsional ovqatlanish, zararli odatlar va boshqa ayrim sabablarning nati jasida ro‘y beradi. Ilk o‘spirlik yoshining boshlanishida odatda jinsiy yetilish tu- gallanadi, ikkilamchi jinsiy belgilar rivojlanadi, bu hoi yigit va qizlarning tashqi kolinishida ham sezilarli o‘zgarish hosil qila di. Jinsiy yetilish davrining tugallanishi hali jismoniy yetuklikni ham, buning ustiga psixik va ma’naviy yetuklikni ham anglat- maydi. Faqat 18 yoshga borib, nikohdan olishga ruxsat beriladi- gan davrda, shu yosh uchun minimal darajada zarur bolgan jis moniy, ma’naviy, fuqarolik yetuklik darajasi boshlanadi. 18 yoshli yigit va qizlar jamiyat tomonidan katta yoshli kishilar deb e’ti rof etiladi. Ilk o‘spirinlik davrini ikkinchi olish davri deb hisoblash mumkin. Agar birinchi olish davri ko‘proq bolalikka yaqin bolsa, ikkinchi olish davrida bolgan o‘spirin ko‘proq yoshlik davriga yaqindir va shu jihatidan o‘rganiladi hamda tadqiq etiladi. Ilk o‘spirinlik davri, asosan, unda mustaqil hayotning boshlani- shi (o‘rta maktabni tamomlab, litsey, kollejlarga kirishi) bilan xa- 371 rakterlanadi. Hayotdagi bu o‘zgarishlar ilk o‘spirinning shaxsiga, o‘z-o‘zini anglashiga ta’sir ko‘rsatadi. 0 ‘smirlardan farqli o£laroq ilk o‘spirinlar katta hayotni tasavvur etmaydilar, balki unda ishti- rok etadilar. Ilk o‘spirinlarning mustaqilligi ortishi bilan kattalarning un ga munosabatlari ham o‘zgaradi. Kattalar o‘smirga ko‘proq bola deb qarasalar, ilk o‘spirin yoshdagilarga katta odamdek munosa batda bo‘ladilar. Ilk o‘spirinlar hayotda o£z o‘rnini topishga nis batan intilishi anglangan holatda bo‘ladi. U o‘z hayotiy rejala- rini amalga oshirish uchun harakat qila boshlaydi va ma’lum bir kasbni egallay boshlaydi yoki shu soha bo‘yicha akademik litsey- larda o‘qishini davom ettiradi. 0 ‘spirinlar tanlagan sohalari yoki kasblarida juda katta yangiliklar, kashfiyotlar qilgilari keladi, le kin asta-sekinlik bilan yangilik va kashfiyotlar qilish uchun ular da bilim va tajriba yetishmayotganligini, buning uchun ko£proq o'qish va o‘rganishlari kerakligini anglay boshlaydilar. Hayot faoliyati kengaygan sari, o‘spirinlarda ijtimoiy rollar kengligi faqat miqdor tomondangina kengayib qolmay, balki sifat tomonidan ham o‘zgarib boradi. Masalan: 16 yoshda pasport ola di; 18 yoshidan faol saylash huquqiga va oila qurish imkoniyati ga ega bo‘ladi. 0 ‘spirin jinoiy ishlar uchun javobgar bo‘ladi. Ba’zi o‘spirinlar bu yoshdan boshlab ishlay boshlaydilar. Kasb tanlash haqida o£ylay boshlaydilar. Lekin, shunga qaramay o£spirinlarda kattalarga qaramlik xususiyatlari saqlanib qoladi. 0 ‘spirinlar (16—18 yoshlar) o‘zlarining psixologik xususiyatlari bilan boshqa yosh davrdagi bolalardan keskin farq qiladilar. Jis moniy hamda aqliy jihatdan voyaga yetgan, kamolotga erishgan, dunyoqarashi, o‘z-o£zini boshqarishi kabi yetuk insoniy xususi yatlari tarkib topgan bo'ladi. Ular vazmin, mulohazali bo‘ladilar, katta yoshdagilarga hurmat-ehtirom bilan qaraydilar. Ular uzoqni ko‘zlaydigan, kelajak uchun qayg£uradigan, ota-onalarining ya qin yordamchisiga aylanadilar. O'quv faoliyati o‘spirinning aso siy faoliyati bo‘lib qolaveradi, o‘qishga nisbatan o‘smirlik yoshiga qaraganda o£spirinlikda birmuncha yuqoriroq bo'ladi. Mustaqil 372 hayotga tayyorgarligini o‘z-o‘zini anglashi bilan bogliq motiv lar bu davrda yetakchi o lin n i egallaydi. Motivlar tizimida jami yatning tolaqonli a’zosi bolishga intilish, insonlarga naf keltirish kabi ijtimoiy motivlar ustunlik qiladi. Bu davrda o‘spirinIarning kelgusi hayoti va tanlayotgan kasbiy rejalariga kola fanlarga nis batan qiziqishlari o‘zgaradi. 0 £spirinning fanlarga hamda shu fan o‘qituvchilariga nisbatan munosabati o‘zgaradi. 0 ‘spirinlik davrida o‘zi ko‘zlagan maqsadlariga erishishga asoslangan mo tivlar birinchi o‘ringa kolariladi. 0 ‘smirlar o‘zlarining o‘qish- ga bolgan munosabatlari va ularning o‘qish-o‘rganishga undov- chi sabablarni yaxshi anglaydilar. 0 ‘spirinlik yoshida boshdan kechiriladigan his-tuyg‘ularning boyligi, xilma-xilligi bilan, ha yotning turli tomonlariga emotsional munosabatda bo‘lishi bilan ajralib turadi. Rus psixologi L.S.Vigotskiy 1920-yillardayoq ilk o‘spirinlar haqida nazariyalar ko£pligini ta’kidlagan edi. Ilk o‘spirinlar haqi da 3ta yirik yo£nalishlarni ajratib kolsatish mumkin. Birinchi yo£nalish biogenetik yo‘nalish deb ataladi, uning aso sida yetilishning biologik jarayonlari yotadi. Ikkinchi yo£nalish sotsiogenetik yo£nalish deb ataladi, unda asosiy e’tibor ijtimo- iylashuvga qaratiladi. Uchinchi yo‘nalish psixogenetik deb ata- lib, uning asosida psixik jarayonlar va funksiyalarning rivojlani shi yotadi. 373 Taraqqiyotning biogenetik nazariyalarida rivojlanishning bi ologik determinantlariga asosiy urg‘u beriladi. Rivojlanish ja rayonining o‘zi bosqichlari universal bolgan yetilish sifatida talqin etiladi. Bu yo‘nalishning yorqin namoyandalaridan bi ri XX asr amerikalik psixolog S.Xolldir. Uning ta’kidlashicha, rivojlanish psixologiyasining asosiy qonuni biogenetik «reka- pitulyatsiya qonuni» hisoblanadi, unga k o la individual rivoj lanish, ontogenez filogenezning asosiy bosqichlarini takrorlay- di. Go‘daklik rivojlanishning hayvonot fazalarini takrorlaydi. Bolalik qadimgi odamlarning asosiy mashg‘ulotlari ovchilik va baliq ovlash bolgan davrga to‘g‘ri keladi. 8 dan 12 yoshgacha bolgan davr o‘smirlikdan oldingi davr deb ataladi, yovvoyi- lik tugallanib, madaniyatning boshlanishi deb ta’riflaydi. 12— 13 yoshdan 22—25 yoshgacha bolgan davrni o'spirinlik deb at aladi, kattalikning boshlanishi, romantizm davri deb ataladi. Bu davrda tashqi va ichki nizolar avj olib, insonda «individu- allik hissi» paydo boladi. Holning bu nazariyasi psixologlar to monidan tanqid qilinadi. Biogenetik nazariyaning boshqa varianti nemis «konstitutsio- nal psixologiya» vakillari tomonidan ishlab chiqildi. E.Krechmer va E.Yensh ba’zi biologik omillar asosida (tana tuzilishi tiplari va boshqalar) shaxs tipologiyalari muammolarini ishlab chiqib, in sonning jismoniy tiplari va uning rivojlanish xususiyatlari orasida qandaydir boglanish mavjud bolsa kerak, deb taxmin qiladilar. E.Krechmer barcha insonlarni ikki tomonga joylashtirish mum kin, bir tomonda sikloid (oson qo‘zg‘aluvchan, kayfiyati o‘zgaruv- chan) ikkinchi tomonda shizoid (kamgap, hissiyotlari yorqin bolmagan) tiplarni joylashtirish mumkin. Krechmerning shogir di K.Konradning ta’kidlashicha, bu tavsiflarni yosh bosqichlari- ga ham qollasa boladi: 0 ‘smirlikdan oldingi davr «sikloid», ilk o‘spirinlik esa «shizoid» davrga to‘g‘ri keladi. Shizoid shaxsning o‘spirinligi murakkab va o g lr kechadi, uning xislatlari indivi- dual-tipologik xususiyatlar bilan yanada chuqurlashadi. Sikloid shaxs ilk o‘spirinlik xavotirlanishlarini yengil shaklda boshidan 374 kechiradi, bu yoshning xususiyatlari uning tipologik xususiyatlari bilan muvozanatlashadi. Nemis olimi V. Seller «Konstitutsiya va rivojlanish» asari- da (1952) ta’kidlashicha, psixik va somatik rivojlanish orasidagi boglovchi zveno bola tana tuzilishining o‘zgarishi va uni anglash hisoblanadi. Biogenetik yo‘nalish namoyandalari olimlar e’tiborini taraq qiyotning psixik va jismoniy o‘zaro bogliqligini o‘rganishga qa- ratdilar. Bu psixofiziologiya uchun katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Psixika taraqqiyotini faqat biologik qonunlar asosida tushunish muvaffaqiyatga erishmadi. Ular taraqqiyotning ijtimoiy omil- larining rolini yo‘qqa chiqarib, faqat biologik omillarning rolini bo‘rttirmoqchi bo‘ldilar. Shunday nazariyalardan biri mashhur amerikalik psixolog A.Gezell nazariyasidir. U taraqqiyotda bio logik omillarga urg‘u beradi. Gezellning fikricha, ilk o‘spirinlik yoshi 11 dan 21 yoshgacha davom etadi, ulardan birinchi besh yil (lldan 16 yoshgacha) bo‘lgan davr juda muhimdir. Uning ta’kid lashicha, o‘n yil, oltin davr bo‘lib bola muvozanatli, hayotni oson idrok etadi, ota-onasi bilan muomalasi yaxshi, tashqi ko‘rinishi haqida qayg‘urmaydi. 11 yoshdan organizmda qayta qurish bosh- lanadi; bola ta’sirchan bo‘lib qoladi, qarshilik kolsatish (nega- tivizm), kayfiyatning tez o‘zgarishi, tengdoshlari bilan janjallar, ota-onaga qarshi isyon paydo bo‘ladi. 12 yoshda hayotga munosa bat ijobiylasha boshlaydi, o‘smirning oiladan uzoqlashishi ham da tengdoshlarining ta’siri kuchaya boradi. Bu yoshdagi asosiy xislatlar: aqllilik, chidamlilik va hazil; o‘smir bajon-u dil tashab- bus bilan chiqadi, tashqi kolinishi haqida qayg‘ura boshlaydi va qarama-qarshi jins vakillariga qiziqishi ortadi. 13 yoshlilarning asosiy xislatlari — o‘smir o‘zi bilan o‘zi bolib, introvertlik xislat lari kuchayadi; o‘z-o‘zini tanqid qiladi, tanqiddan tez xafa b o la di, psixologiya bilan qiziqa boshlaydi, ota-onaga ham tanqidiy munosabatda b o la boshlaydi, do‘st tanlashi ham o‘zgarib boradi, somatik o‘zgarishlar kuchayganligi sababli kayfiyatning tez o‘zga- rishi namoyon boladi. 375 14 yoshda introversiya ekstroversiya bilan almashadi, o‘smir muloqotchan, kuch-quvvatga to‘la, o‘ziga ishonchi ortgan, in- sonlarga va ular orasidagi farqqa qiziqish ortadi. U o‘zini bosh- qalar bilan solishtirishni, kino va adabiy qahramonlarga o‘zini o‘xshatib, muhokama qilishni yoqtiradi. Gezellning ta’kidlashi cha, 15 yoshlilarning xususiyatlarini yagona shaklda ifodalash qi yin, chunki individual farqlar ortib boradi. Bu yoshdagi yangi psixologik tuzilma — mustaqillik ruhining ortishi bolib, bunda o‘smirning maktab va oilaga munosabati kuchayadi, tashqi na- zoratdan qochish o‘z-o‘zini nazorat qilish va ongli o‘z-o‘zini tar biyalash bilan uyg‘unlashadi. Bularning barchasi o‘smirning sal biy ta’sirlarni idrok qilish va tez xafa bolishini orttiradi. 16 yoshda yana osoyishtalik boshlanadi: isyonchilik xushchaq- chaqlikka aylanadi, ichki mustaqillik, hissiy barqarorlik, mulo- qotchanlik, kelajakka intilish kuchayadi. Shunday qilib, Gezellda biogenetik konsepsiya taraqqiyotning turli jihatlarini, xronologik birlashtirilgan tavsiflashga aylanadi. Sotsiogenetik nazariyalarda ilk o‘spirinlik xususiyatlari ja- miyatning tuzilishidan, ijtimoiylashuv usullaridan, boshqalar bi lan o‘zaro ta’sir xususiyatlaridan kelib chiqadi. Ilk o‘spirinlikni olganishda sotsiogenetik yo‘nalish ijtimoiy psixologiyaning ta’si ri bilan bogliq. Nemis psixologi K.Levinning «maydon nazari yasi» bo‘yicha insonning xulq-atvori, bir tomondan shaxsning, ikkinchi tomondan uni o lab turgan muhitning funksiyasidir. Le kin shaxs xususiyatlari va muhit xislatlari o‘zaro bogliq. Bola oi- ladan, maktabdan tashqarida mavjud bola olmaydi, chunki bu ijtimoiy institutlar alohida olingan individlarsiz bolishi mum kin emas. Levin shaxsiy va muhit tarkibiy qismlarining birligi va o‘zaro ta’sirini hayotiy yoki psixologik fazo deb ataydi. O lish davrining muhim jarayonlari sifatida Levin shaxs hayotiy dunyo- sining, muloqot doirasining kengayishi deb hisoblaydi. Ilk o‘spi- rinning xulq-atvori o‘zgaruvchandir. Bolalikdan kattalikka olgan o‘spirin, to liq unisiga ham, bunisiga ham kirmaydi. Uning ha yotiy dunyosi va ijtimoiy vaziyatdagi bu xususiyati intilish dara- 376 jasining noaniqligi, ichki qarama-qarshilik, kuchli tortinchoq- lik va agressivlik kabi psixikasining holatlarida namoyon bo‘ladi. Bunday nizolar qanchalik ko‘p bolsa, bolalar dunyosi va kattalar dunyosi orasida farq shunchalik ko‘p boladi. Levin konsepsiyasining yutugl shundaki, u o‘spirinlikni ijti- moiy-psixologik hodisa sifatida qaraydi, shaxsning psixik taraqqi- yotini uning ijtimoiy holatining o‘zgarishi bilan boglaydi. Ilk o‘spirinlik biogenetik va sotsiogenetik yo‘nalishlarining umumiy xususiyati shundaki, taraqqiyotning manbaalari va hara katga keltiruvchi kuchlarini ular psixik omillardan tashqarida izlaydilar. Birinchi holda organizmda ro‘y beradigan biologik ja- rayonlarga urg‘u beriladi, ikkinchisida shaxs ishtirok etadigan ij timoiy jarayonlarga urg‘u beriladi. Psixogenetik yo‘nalish har ikkala yo‘nalishning ahamiyati ni kamaytirmagan holda, psixik jarayonlarning rivojlanishini birinchi olinga qo‘yadi. Bu yo'nalishni uchga bolib olganish mumkin. Ular: Xulq-atvorni hissiyot, mayl va boshqa psixikaning ratsional bolmagan tarkibiy qismlari bilan tushuntiruvchi nazariya psi- xodinamik nazariya deb ataladi. Bilish qobiliyatlari va intellekt- ning rivojlanishiga urg‘u beriladigan konsepsiya kognitiv yoki kognitiv-genetik konsepsiya deb ataladi. Shaxsning rivojlanishi ga urg‘u beriladigan konsepsiyalar personologik konsepsiyalar deb ataladi. 377 Ilk o‘spirinlik haqida psixodinamik nazariyaning yirik namo- yandasi mashhur amerikalik psixolog E.Erikson hisoblanadi. Uning falsafiy-metodologik qarashlari freydistik-psixoanalizning davomi hisoblanadi. Z.Freyd shaxs taraqqiyotining asosiy hara- katlantiruvchi kuchi biologik jinsiy mayl («libido») deb hisoblaydi. Eriksonning ta’kidlashicha, insonning rivojlanishi, o‘zaro bogliq uch jarayondan iborat: biologiya olganadigan jismoniy taraqqi yot, psixologiya olganadigan ongli «Men»ning rivojlanishi, ijti- mioy fanlar olganadigan ijtimoiy rivojlanish. Taraqqiyotning aso siy qonuni — «epigenetik prinsip» bolib, rivojlanishning har bir yangi bosqichida oldingi bosqichlarda bolmagan yangi hodisa va xislatlar paydo boladi. Taraqqiyotning yangi fazasiga olish «nor mativ inqiroz» shaklida oladi, u tashqaridan patologik hodisa- ga o‘xshaydi, lekin o‘sishning normal qiyinchiliklarini ifodalaydi. Taraqqiyotning yangi bosqichiga olish oldingi bosqichga xos bolgan asosiy qarama-qarshilikni hal qilish asosida mum kin boladi. Agar qarama-qarshilik hal qilinmasa u albatta keyin namoyon boladi. Erikson hayotiy siklni sakkiz bosqich (faza)ga boladi. Birinchi bosqich — go‘daklik. Uning asosiy maqsadi — tashqi dunyoga «ishonish» hissini hosil qilishdir. Uning asosiy vositasi ota-onaning muhabbati va g‘amxo‘rligidir. Agar go‘dakda «asos- li ishonish» vujudga kelmasa, unda dunyoga «asosli ishonmaslik», xavotirlanish hissi paydo boladi. Ikkinchi bosqich — ilk bolalik — bolada uyat va shubhalanish kabi hislar paydo boladi. Bolada mustaqillik, mas’uliyat, tartib va intizomni hurmatlash kabi xislatlar paydo boladi. Uchinchi bosqich — o‘ym yoshi (5—7 yosh) tashabbus hissi, nimadir qilish hissi paydo boladi. Bu yoshda guruhiy o‘yinlar, tengdoshlari bilan muloqot, xayolning rivojlanishi muhim hi soblanadi. Bu yoshda adolat, qoidaga mosligini tushunish hissi paydo boladi. Toltinchi bosqich — maktab yoshidagi yangi psixologik tuzil- ma — maqsadga erishish qobiliyati, tashabbuskorlik hissidir. 378 Beshinchi bosqich — o‘spirinlik bolib, boshqalarga o‘xshamaslik, individuallik hissining paydo bolishi bilan xarak- terlanadi. Erikson o‘z-o‘zini anglash, vaqtni yangicha his qilish, jinsiy qiziqishlar shakllanishi mexanizmlarini toliq tavsiflaydi. Oltinchi bosqich — yoshlik — boshqalar bilan intim psixologik yaqinlik, jumladan, jinsiy yaqinlik ehtiyoji va qobiliyati paydo boladi. Yettinchi bosqich — yetuklik davrida hayotiy faoliyatning barcha sohalarida (mehnatda, ijodiyotda, g‘amxo‘rlikda, pusht qoldirishda, tajriba uzatish va boshqalarda) mahsuldorlik tuyg‘usi uzluksiz hamroh boladi va ezgu niyatlarning amalga oshishida turtki vazifasini bajaradi. Sakkizinchi bosqich, ya’ni qarilik — inson sifatida o‘z burchi- ni uddalay olganligidan, turmushning keng qamrovliligidan qa- noatlanish tuyg‘ulari bilan xarakterlanadi. Personologik yo‘nalish vakillari, jumladan E.Shprangerning ta’kidlashicha, bu davrdagi asosiy o‘zgarishlar: shaxsiy «Men»ni kashf qilish, refleksiyaning o‘sishi, o'zining individualligini anglash va shaxsiy xususiyatlarini e’tirof etish, hayotiy ezgu rejalarning paydo bolishi, o‘z shaxsiy turmushini ongli holda qurishga inti lish va hokazolardir. Shpranger o‘spirinlikni ikki davrga boladi. Birinchi davr 14—17 yoshlarda vujudga keladigan inqiroz o‘spiri- nlarda o‘zlarini kattalarning bolalarcha munosabati doirasidan qutulish tuyg‘usi paydo bolishidan iboratdir. 17—21 yoshlilarning asosiy xususiyati ularda tengqurlaridan «ajralish» inqirozi va tan- holik istagining paydo bolishidir. Bu holat tarixiy shart- sharoit- lardan kelib chiqadi. Shpranger ilk o‘spirinlarda o‘z-o‘zini anglash va qadriyatlar yo‘nalganligiga asos solgan. Bu yo‘nalishni ke yinchalik K.Byuler, A.Maslou va boshqalar davom ettirganlar. Kognitivistik yo‘nalishning asoschilari qatoriga J.Piaje, Dj.Kelli, L.Kolberg, D.Bromley, Dj.Birrer, A.Vallon, G.Grimm va boshqalarni kiritish mumkin. J.Piajening intellekt nazariyasi aql-idrok funksiyalari hamda uning davrlari haqidagi ta’limotni o‘z ichiga oladi. Intellektning asosiy funksiyalari uyushqoqlik va 379 m oslashish , k o 'n ik is h d a n iborat bo'lib, a q l- id ro k n in g fu n k sio n a l invariantligi deb yuritiladi. U intellektni quyidagi rivojlanish davrlariga ajratadi: 1) s e n s o m o to r intellekt (tu g‘ilish d an 2 yoshgacha); 2) o p e ratsiyalardan ilgarigi ta f a k k u r davri (2 y o shd an 7 yoshgacha); 3) k o n k ret o p e - ratsiyalar davri 7—8 y o s h d a n 11—12 yoshgacha); 4) rasm iy o p e - ratsiyalar davri. Hayotiy istiqbol rejalarni qu rish , kelajakka y o 'n a lg a n lik o'spi- rin h a y o tin in g m a z m u n ig a aylanadi. Ilk o 's p irin lik d a v rid a m u s t a qil hayot oston asig a q a d a m q o 'y ish — ta ra q q iy o tn in g m u h i m ijti m oiy vaziyatidir. 17 yoshdagi in q iro z ja r a y o n id a shaxsiy taraqqiyot subyekti sifatida i n s o n n i n g sh a k lla n is h vazifasi hal qilinadi. Ilk o 's p ir in lik d a n katta o 's p ir in lik k a o 'tis h d a kasbiy o 'z - o 'z i n i belgi- lash tugallan ib , o 'z - o 'z i n i n a m o y o n qilish a m a lg a oshadi. Yüklə 12,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|