Psixologiyasi. Pedagogik psixologiya
Yüklə 12,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Rivojlantiruvchi:
mavzuning ta’limiy va tarbiyaviy o‘quv maqsadlari asosida talaba shaxsini rivojlantirish. Tayanch tushunchalar: gerontologiya, oliy psixik jarayonlar, skleroz, demensiya, altsgeymer. 19.1. Keksalik bioijtimoiy hodisa sifatida Qarilikning birinchi davri gerontogenez yoki keksayish davri deb ataladi. Ko‘pchilik olimlarning fikriga ko‘ra, bu davr 60 dan keyin boshlanadi. Ba’zi olimlar esa bu davrni ayollarda 55 yosh- dan, erkaklarda 60 yoshdan keyin boshlanadi, deya ta’kidlashgan. 426 Bu yoshdagi insonlarni uch guruhga bo'lish mumkin: qariyalar, keksalar, uzoq umr ko‘ruvchilar. Xorij olimi Bernsayd bu davrni to‘rt guruhga ajratgan: 60—69 yoshgacha qarilikdan oldingi davr, 70—79 yoshgacha qarilik, 80— 89 yoshgacha keksalik, 90—99 yoshgacha munkillagan qarilik. Bu yoshning eng muhim xususiyatlaridan biri yosh o‘zgarishi bi lan kechadigan genetik programmalashtirilgan jarayonning qarishini bildiradi. Qarilik murakkab bioijtimoiy psixologik hodisadir. Biologik jarayon sifatida qarilik organizmning keksayishi, o‘lim ehtimolining ortishi bilan bog‘liq. Ijtimoiy hodisa sifatida keksalik nafaqaga chi- qish, ijtimoiy statusning o‘zgarishi, muhim ijtimoiy rollaming yo‘qoli- shi bilan bog‘lanadi. Psixologik darajada bu ro‘y bergan o‘zgarishlarni anglash va unga muvaffaqiyatli moslashishdan iborat. Bu yosh o‘zgarishlari nimalarda ko‘rinadi, degan o‘rinli sa- vol tug‘iladi? Dastlab organizm faoliyatining sekin-asta susayishida kuzatila di. Bu yoshdagi insonlarning jismoniy kuchi, energiyaning umu miy zaxirasi yoshlik davriga nisbatan ancha kamayganligini ku zatish mumkin. Insonning qon aylanish va immun tizimi ham susayadi. Qarish jarayoni insonning nerv sistemasiga ham ta’sir qiladi. Dastlab uning sezgirligi kamayadi, tashqi ta’sirlarga organizmning sekin reaksiya bildirishi, turli sezgi organlari sezgirligining pasayi- shi kuzatiladi. Qarilik davrida ko'pchilik insonlar u yoki bu ma’lu- motni olish uchun ko‘proq vaqt sarflayotganligini his qilishadi. Qarish jarayonining natijalari insonning eshitish sezgirligining susayishida kuzatiladi. Fozard (1990)ning tadqiqotlaridan ma’lum bolishicha, bu yoshdagi insonlarda eshitishning susayishi qari- yalarning uchdan bir qismida, ko‘proq erkaklarda kuzatiladi. Bu yoshdagi insonlarning ko‘pchiligida ko'rishning turli cha buzilishlari kuzatilishi mumkin. Ko‘z gavhari elastikligi- ning yo‘qotilishi hisobiga predmetlarga nazar tashlash qobiliyati- ning susayishini payqash mumkin. Ko‘z gavhari strukturasining o‘zgarishi aniq ko‘rmaslikka, keyinchalik kataraktaga olib keli- 427 shi mumkin. Qariyalardagi o‘zgarishlardan biri sifatida ko‘rish o'tkirligining susayishida, mayda detallarni farqlashning qiyin- chiligida namoyon boladi. Bunday o'zgarishlar bifokal va trifokal ko‘zoynaklar bilan toldirilishi mumkin. Qariyalarda ko‘rish sez- girligining o‘zgarishi ko‘p jihatdan psixofizik funksiyalar dina- mikasi bilan ko‘p jihatdan bogliq. Qariyalarda ranglarni ajratish ham birmuncha susayadi, faqat sariq rangni ajratish 50 yoshdan keyin ham o‘zgarmaydi. Ta’m bilish sezgilari ham qariyalarda qariyb o‘zgarmaydi. Bar- toshukning (1990) tadqiqotlaridan ma’lum bolishicha, shirinni sezish qobiliyati o‘zgarmaydi. M. Spitzer (1988)ning tadqiqotlari dan ma’lum bolishicha, achchiqni sezish biroz kamayadi. Ta’m bilish sezgilaridagi qator o'zgarishlar ba’zan insonning individu al xususiyatlariga ham bogliq boladi. Qariyalar ovqatdagi ba’zi komponentlarning ta’mini sezishda qiyinchilikni boshdan kechi- radi, bu esa ta’m bilish analizatori emas, balki hid bilish sez- girligining susayishi evaziga sodir boladi. Hid sezgirligining o‘zgarishiga asosiy sabab nerv uchlari va tolalarida karaxtlikning boshlanishidir. Bundan tashqari, hid bi lish sezgirligi kamayishining sabablari havoning ifloslanishi, zaharli va qolansa hidli moddalar bilan nafas olish, chekish, oziq-ovqatda A vitamini yetishmasligidir. Shunday qilib, keksayish davrida ko‘pchilik sensor funksiyalar susayadi. Lekin shuni ta’kidlash joizki, biz yuqorida ko‘rib o‘tgan sensor sezgirlik tiplarining ko‘pchilikda susayishi kuzatilsa-da, bu hammada bir xil emas. Sensor funksiyalarning susayishi, shaxs shug‘ullangan faoliyat turiga bogliq ravishda o‘zgarish kuzatila- di. Masalan, butun hayoti davomida musiqa bilan shug‘ullangan insonlarda eshitish sezgirligining unchalik o‘zgarmaganligini ku- zatish mumkin. Yüklə 12,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|