Pul-kredit siyosati va bank tizimi

Manba: . ekonomika Uzbekistana., Informatsionno -analiticheskiy byulleten
za yanvar’-mart 2005., 2005.-iyun’., s.13.
Bunday pasayish pul mul’tiplikator mikdorining kattalashishiga va albatta iktisodiyotda pul taklifining ko`payishiga olib keladi.Tijorat banklari ortikcha rezervlarining ko`payishi ularning aktiv operatsiyalarini ko`paytiriadi va bu iktisodiyotning real sektori rivojlanishiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi.
Pul kredit siyosati vositalari albatta aloxida-aloxida ishlatilishi shart emas. Aksincha ko`pincha bir necha vosita birdaniga ko`llanilishi, ya`ni kompleks siyosat o`tkazish amaliyotda tez-tez uchrab turadi.
Xo`sh, pul-kredit siyosatining okibatlari kanday? Davlat tomonidan amalga oshiriladigan pul-kredit siyosati YAIM, bandlik va baxolar darajasiga bevosita ta`sir ko`rsatadi. Faraz kilaylik, iktisodiyotda ishlab chikarish kiskarmokda va ishsizlar soni ortib bormokda. Bunday sharoitda davlat Markaziy bank orkali pul taklifini biz yukorida ko`rib chikkan vositalar yordamida oshirishga xarakat kiladi. Natijada pul taklifi o`sadi, foiz stavkasi esa kamayadi. Bu esa investitsiyalarga bo`lgan talabni oshiradi va o`z navbatida, YAIM mikdorining ko`payishiga olib keladi. Bu bilan davlat ma`lum davrda o`z maksadiga erishadi, ishlab chikarishning orkaga ketishi to`xtaydi, ishsizlar soni kamayadi, jamiyatning daromadlari esa oshadi.
Pul-kredit siyosatining okibati to`grisida gapirganda, bu siyosatning kiska muddatli va uzok muddatli okibatlarini farklash kerak. Agarda kiska muddatli davrda davlat pul taklifini oshirilishi natijasida YAIM mikdori o`sishini ragbatlantirilgan xamda ma`lum darajada samaradorlikka erishilgan bo`lsa, uzok muddatli davrda bu choralarning samaradorligi pasayishi mumkin.


5. Pul -kredit siyosatining etkazish mexanizmi. Kattik va yumshok pul -kredit siyosati.
Pul-kredit siyosati asosida iktisodiyotga pul-kredit siyosatining ta`sir etishi jarayonlarini o`rganuvchi pul nazariyasi yotadi. Ushbu nazariyaga ikki xil yondashuvchi iktisodchilar o`rtasida ko`p yillardan beri tortishuvlar bo`lib kelmokda. Bularga neokeynschilar nazariyasi va zamonoviy pul mikdori nazariyasi tarafdorlarini kiritamiz. Xar ikki nazariya tarafdorlari xam pul taklifining nominal YAIM ga ta`sirini inkor etmaydilar, ammo bu ta`sirning axamiyatiga xar xil baxo beradilar. Keynschilar fikricha, monetar siyosat yuritishda foiz stavkasi darajasiga asoslanishi, monetaristlar fikricha esa, pul taklifining darajasiga asoslanishi lozim. Keynschilar bozor iktisodiyotini tartibga solishda davlat aralashuvi shart deb xisoblashadi, monetaristlar esa uni ortikcha deb xisoblaydilar.
Keynschilar pul taklifining YAMIga ta`sirini kuyidagi ketma-ketlikda amalga oshadi deb xisoblashadi:

• 
  pul taklifining o`zgarishi foiz stavkasining o`zgarishiga olib keladi;
  
• 
  foiz stavkasining o`zgarishi o`z navbatida, investitsiyalarga bo`lgan talabning o`zgartiradi;
  
• 
  investitsiyalarga talab o`zgarishi yalpi talab (yalpi xarajatlarning o`zgarishiga olib keladi;
  
• 
  yalpi talabning o`zgarishi ishlab chikarish xajmiga ( YAIMga) ta`sir etadi.
  

Monetaristlar esa pul mikdorining o`zgarishi bilan YAMM o`zgarishi o`rtasida yakinrok aloka mavjud; ya`ni, pul mikdorining o`zgarishi bevosita YAMM o`zgarishiga olib keladi deb xisoblashadi. Buni ular pulning mikdoriy nazariyasi tenglamasi bilan izoxlaydilar.
Ayni paytda monetaristlar pulning aylanish tezligini barkaror deb xisoblaydilar, keynschilar esa, aksincha, bekaror deydilar.
Xozirda mavjud bo`lgan monetaristik siyosatning modellari bu ikki yondashuvni sintez kilgan, ya`ni, bu yondashuvlarning ijobiy jixatlarini ko`shib, o`zida aks ettiradi. Pul kredit siyosatining uzok muddatli maksadlariga erishish uchun monetaristik yondashuv ko`prok ishlatiladi. SHu bilan birga kiska muddatli davrlarda esa davlat foiz stavkasiga ta`sir etish usulidan voz kechmaydi. .
Markaziy Bank bir vaktning o`zida xam pul massasini, xam foiz stavkasini o`zgartirmasdan ushlab turaolmaydi. Pulga talab o`sgan xolatlarda maksad foiz stavkasining barkarorligini ta`minlash bo`lsa Markaziy Bank pul taklifini oshirishga majbur bo`ladi. Bu tadbir yumshok pul kredit siyosati deb yuritiladi. Pul massasining ko`payib ketishiga yo`l ko`ymaslik uchun pul taklifini cheklash siyosatini ko`llash foiz stavkasining ko`tarilishiga olib keladi va bu siyosat kattik pul kredit siyosati deb yuritiladi.
Agar pulga talab inflyatsiya tasirida ko`paysa kattik pul kredit siyosatini ko`llash maksadga muvofik bo`ladi. Maboda pulga talab ishlab chikarish va daromadlarning o`sishi okibatida oshsa yumshok pul kredit siyosatini ko`llash o`rinlidir.