Q. Y. MƏMMƏdov m. M. İSmayilov b I t k I Ç İ L i K

Melilotus officinalis Desr.
) – ikiillik bitkidir, arabir birillik olur. Əsas kökü 
mildir. Gövdəsi güclü budaqlanandır, dikduran antosian rənglidir. Yarpaqcıqları aşağı yaruslarda 
tərsyumurtavarı yaxud girdə, yuxarı yarpaqları isə lansetvari-uzunsodur. Hamaşçiçəyi uzun 
salxımdır, çiçəkləri sarı rənglidir. Paxlaları yumurta formalı, köndələninə qırış-qırışdır. Toxumu sarı 
yaxud sarımtıl-yaşıl rənglidir. Mütləq kütləsi 1,5 qramdır.
Bioloji xüsusiyyətləri. 
Xəşəmbül qışadavamlı bitkidir. Bütün göstəricilərinə görə yoncaya 
yaxındır, bəzən onu ötüb keçir. Xəşəmbülün qışadavamlılığı kök boğazcığının torpaqda 
yerləşməsindən asılıdır. Kök boğazcığı torpaq səthinə yaxın yerləşdikdə bitkinin qışadavamlılığı 
aşağı enir. Belə bir korrelyativlik (bir-birindən asılı olma) əlaqə var, bu və ya digər xəşəmbül sortu 
nə qədər qışadavamlıdırsa, onun quraqlığa dözümlülüyü də o qədər yüksəkdir. 
Xəşəmbül quraqlığa davamlı bitkidir. Quraqlığa davamlılığının böhran dövrü bir vaxta düşür. 
Bu dövrdə nəmlik çatışmadıqda o yarpaqlarını tez tökür, nəticədə quru otun yemlik dəyəri pisləşir. 
Quraqlığa davamlığına görə Sarı xəşəmbül ağ xəşəmbüldən üstündür. 
Xəşəmbül işıq sevən bitkidir. Neytral yaxud zəif-qələvi torpaqlarda yaxşı böyüyür. Vegetasiya 
dövrünün uzunluğu ağ xəşəmbüldə 80-135 gün arasında tərəddüd edir. Bu göstəricilərinə görə 
müxtəlif ekotiplər dörd yerə bölünür: tez yetişən formalarının vegetasiya müddəti 80-95 gün, orta 
gec yetişən 95-110 gün, gec yetişən 110-120 gün və çox gec yetişənlərinki isə 120-135 gündür. 
Xəşəmbülün tez yetişən formaları Şimal ərazilərdə, gecyetişən formaları Orta Asiya və Zaqafqaziya 
ərazilərində, çox gec yetişən formaları isə Aralıq dənizi ölkələrində yayılmışdır. Vegetasiya 
müddəti 85-90 gün olan sarı xəşəmbülün daha tez yetişən formalarına Qafqaz dağlarında rast 
Şəkil 43. Xəşəmbül 

---

286 
gəlinir. Vegetasiya müddəti 130-140 gün olan, daha gec yetişən xəşəmbül Azərbaycanın vadilərində 
yayılmışdır. 
Vegetasiya müddəti nə qədər uzun olsa bitkinin boyu bir o qədər hündür olur. Məsələn, çox 
gec yetişən formaların hündürlüyü 3,5 m, tez yetişən formalarınkı isə 1,5-2,0 m-ə çatır. Yaşıl və 
quru kütlənin artımı çiçəkləmənin başlanğıcında maksimum həddə çatır.
Erkən yazda ağ və sarı xəşəmbül tez boy atmağa başlayırlar. Yazda təzə zoğları kök 
boğazcığında yerləşən gözcüklərdən əmələ gəlir. Nə qədər ki, budaqların çalınmamış hissəsində 
qoltuqlardakı gözcüklərin miqdarı çoxdur, xəşəmbülün biçinindən sonra zoğların inkişafı o qədər 
intensiv gedir. 
Ayrı-ayrı salxımların (qotaz) çiçəkləməsi 8-14 gün davam edir. Salxımın aşağı hissəsində olan 
çiçəklər birinci çiçəkləyirlər. Şimal mənşəli xəşəmbül formalarının çiçəkləmə müddəti 14-28 gün, 
cənub mənşəlilərinki isə 30-45 gün davam edir. Çiçəkləmənin bşlanğıcından sonra xəşəmbülün 
gövdəsi güclü qabalaşır. Yetişmə zamanı paxlalardan dən asan tökülür. Yığım müddətinin nəzərə 
alınmasında bu çox zəruridir.
Xəşəmbülün bütün növlərinin orqanlarında: köklərində, gövdə və budaqlarında, yarpaqlarında, 
çiçəkləri və toxumlarının tərkibində üzvi aromatik maddə 
kumarin
vardır. Onun miqdarı becərilmə 
şəraitindən, inkişaf fazasından və biçin müddətindən asılı olaraq dəyişir. Quraqlıq ərazilərdə 
kumarinin miqdarı ağ xəşəmbülün tərkibində nəmlik çox düşən ərazilərə nisbətən daha çox olur. 
Xüsusən onun miqdarı daha çox tam çiçəkləmə və yetişmə fazasının əvvəlində olur. Səhər və axşam 
saatlarında kumarinin miqdarı azalır, günorta saatlarında isə artır. Ona görə də xəşəmbüllü 
otlaqlardan yaxşı olar ki, erkən, səhər saatlarında yaxud günəş batana yaxın istifadə edilsin. Elə 
həmin vaxtda da quru ot, senaj və silos üçün biçilməsi, məsləhət görülür.