Q. Y. MƏMMƏdov m. M. İSmayilov b I t k I Ç İ L i K

Azərbaycan Respublikasında dənli taxıl bitkilərinin əkin sahəsi min/ha 
(statistik məlumat) 
 
Bitkilər
2000-ci il 
2003-cü il 
2004-cü il 
2005-ci il 
2006-cı il 
2007-ci il 
Taxıllar cəmi: 
648,2 
776,3 
814,9 
802,3 
784,7 
739,6 
Payızlıq dənlilər: 
598,6 
725,6 
763,5 
753,5 
735,5 
648,3 
Payızlıq buğda 
494,8 
591,5 
610,0 
591,2 
561,4 
487,3 
Payızlıq çovdar 
- 
0,1 
0,1 
0,03 
- 
- 
Payızlıq arpa 
103,8 
134,0 
153,4 
161,9 
174,1 
197,0 
Yazlıq dənlilər: 
49,6 
50,7 
51,4 
49,2 
49,2 
55,3 
Yazlıq buğda 
0,6 
0,7 
0,9 
0,3 
0,2 
1,3 
Yazlıq arpa 
4,7 
5,8 
5,5 
5,2 
5,8 
6,7 
Vələmir 
0,6 
0,3 
0,3 
0,3 
0,3 
1,1 
Dənlik qarğıdalı 
31,9 
32,2 
33,2 
31,7 
31,9 
34,3 
Çəltik 
4,5 
3,3 
2,6 
2,3 
1,2 
1,1 
Paxlalılar
7,3 
10,8 
8,4 
8,9 
9,4 
9,8 
Müasir dövrdə ümumi dən istehsalının və məhsuldarlığın artırılmasında mühüm rol 
bitkiçilik məhsulları istehsalının intensivləşdirilməsinə məxsusdur. Bu ona görə xüsusən mühümdür 
ki, kənd təsərrüfatında istifadə olunan əkin sahəsi adam başına ilbəil azalır, lakin kənd təsərrüfatı 
məhsullarına tələbat getdikcə çoxalır. Bununla əlaqədar olaraq kənd təsərrüfatında elmi-texniki 
tərəqqinin əsas istiqaməti ilə əlaqədar olan intensivləşmə amillərinin səmərəli istifadəsi çox mühüm 
əhəmiyyət kəsb edir. 
Cədvəl 33 
Ümumi məhsul istehsalı min/ton (statistik məlumat) 
Bitkilər
2000-ci il 
2003-cü il 
2004-cü il 
2005-ci il 
2006-cı il 
2007-ci il 
Cəmi taxıllar: 
1540,2 
2057,8 
2158,2 
2126,7 
2078,9 
2004,4 
Payızlıq dənlilər: 
1389,3 
1862,3 
1955,8 
1928,5 
1889,5 
1797,1 
Payızlıq buğda 
1173,3 
1545 
1611,1 
1565,2 
1493,8 
1328,6 
Payızlıq çovdar 
- 
- 
0,1 
- 
- 
- 
Payızlıq arpa 
216 
317,3 
344,6 
363,3 
395,7 
496,5 
Yazlıq dənlilər: 
150,9 
195,5 
202,4 
176,9 
189,4 
106,3 
Yazlıq buğda 
1,4 
1,6 
3,2 
0,6 
0,3 
2,7 
Yazlıq arpa 
10,2 
17 
16 
16,1 
16,6 
18,4 
Vələmir 
0,6 
0,5 
0,5 
0,5 
0,5 
1,8 
Dənlik qarğıdalı 
103,5 
143,2 
152,9
151,4 
145,9 
158,2 
Çəltik 
22,4 
15,7 
10,3 
8,3 
5,1 
3,6 
Paxlalılar
12,8 
17,5 
19,5 
21,3 
21 
21,5 
 

---

88 
Cədvəl 34 
Məhsuldarlıq sen/ha (statistik məlumat) 
 
Bitkilər
2000-ci il 
2003-cü il 
2004-cü il 
2005-ci il 
2006-cı il 
2007-ci il 
Cəmi taxıllar: 
23,8 
26,6 
26,5 
26,5 
26,5 
27,1 
Payızlıq buğda 
23,7 
26,2 
26,4 
26,5 
26,7 
27,3 
Payızlıq çovdar 
15,8 
8,8 
13,7 
7,8 
13,8 
12,5 
Payızlıq arpa 
20,8 
23,7 
22,5 
22,4 
22,7 
23,8 
Yazlıq buğda 
22,8 
20,9 
22,0 
23,7 
19,9 
21,2 
Yazlıq arpa 
21,6 
18,7 
29,3 
31,0 
28,5 
27,3 
Vələmir 
10,9 
18,7 
16,3 
17,7 
18,0 
16,5 
Dənlik qarğıdalı 
32,5 
44,3 
46,1 
47,7 
45,8 
46,2 
Çəltik 
50,2 
47,2 
39,9 
36,0 
42,4 
34,1 
Paxlalılar
17,5 
19,9 
20,9 
22 
22,7 
21,5 
 
Cədvəl 35 
Dənli-paxlalı bitkilərin əkin sahəsi min/ha 
Bitkilər
2000-ci il 
2003-cü il 
2004-cü il 
2005-ci il 
2006-cı il 
2007-ci il 
Lobya
3,0 
3,6 
3,9 
4,0 
4,1 
4,5 
Mərcimək
1,0 
1,0 
1,0 
1,2 
1,1 
1,1 
Birinci növbədə bu istehsalın kompleks mexanikləşdirilməsi və elektrikləşdirilməsi, 
kimyalaşma – mineral gübrələrin geniş tətbiqi, bitkilərin mühafizəsi, torpaqların meliorasiyası, 
dünya təcrübəsi, elmin nailiyyətlərindən istifadə etmək. 
Taxılçılıq təsərrüfatlarının mühüm göstəriciləri adam başına düşən dən istehsalının 
artırılmasıdır. Azərbaycan Respublikasında adam başına dən istehsalı 2000-ci ildə orta hesabla 195 
kq, 2009-cu ildə artaraq 332 kq. olmuşdır. Son illərdə adam başına düşən məhsulun artmasına 
baxmayaraq, müasir dövrdə dən istehsalının artırılması problemi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 
Onun həlli yolları əhalini təkcə çörəklə deyil, lakin süd, ət və digər heyvandarlıq məhsulları ilə də 
təmin etməkdir. Ona görə də dən istehsalının artırılması bitkiçilikdə açar problem kimi 
qalmaqdadır.
 
14.1. Dənli taxıl bitkilərinin morfoloji quruluşu,
boy atması və inkişafı
Əhalini ərzaqla, heyvandarlığı yemlə və sənayeni xammalla təmin etmək üçün dənli taxıl 
bitkilərinin əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Ona görə də həm dünya həm də respublikamız üzrə taxıl 
istehsalını artırmaq müasir dövr üçün ən vacib problemlərdən biridir. Bununla əlaqədar olaraq 
əhalinin ərzağa olan tələbatını ödəmək üçün taxıl istehsalının həcmi artırılmalı və keyfiyyəti 
yaxşılaşdırılmalıdır.
Taxılçılığın inkişafı heyvandarlıqla əlaqədardır, çünki onların məhsulu heyvandarlığı yemlə, 
heyvandarlıq isə taxıl bitkilərini üzvi gübrə-peyinlə təmin edir.
Son dövrlərdə respublikamızda taxıl bitkilərinin əkin sahəsi genişləndirilmiş və məhsul 
istehsalı əvvəlki illərə nisbətən artırılmışdır.

---

89 
Dünya miqyasında tarla bitkiləri əkinlərinin 65-70%-ni dənli taxıl bitkiləri təşkil edir. 
Respublikamızda dənli taxıl bitkilərinin əkin sahəsi 897 min hektar olmuşdur ki, onun da 604 min 
hektara yaxını payızlıq buğdanın payına düşmüşdür (2008-ci il).
Bir kiloqram çörək orqanizmdə yanarkən 2000-2500 kal. enerji verir. Quru çörəyin tərkibində 
16-17% zülal, 77-78% karbohidratlar, 12-15% yağ, həmçinin B
1,
B
2,
PP vitaminləri vardır. 
Amerika iqtisadçısı Z. R. Brauna görə ərzaqda dünya əhalisinin hər nəfəri 108 kq. taxıl 
məhsulu istifadə edir. Qabaqcıl kapitalist ölkələrində 116 kq, Asiya ölkələrində isə 58 kq. istifadə 
edirlər. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Azərbaycanda adam başına 332 kq taxıl istehsal edilmişdir. 
Respublikamızda taxıl istehsalı son dövrlərdə 2,2-2,8 mln. tona çatdırılmışdır.
Hal-hazırda dənli taxıl bitkilərinin məhsuldarlığı 26-27 sentnerə yaxındır. Bununla yanaşı 
məhsuldarlığı 6-7 sentnerə qədər artırmağa real imkanlarımız vardır.
Azərbaycanda bərk buğdanın daha məhsuldar sortlarını yaradıb becərməklə daha keyfiyyətli 
ərzaq taxılı istehsal etmək üçün imkanlarımız çoxdur.
Hazırda bitkiçilik elminin müxtəlif sahələrinə dair çoxlu elmi-tədqiqat işləri aparılır. Onların 
nəticələri istehsalata tətbiq edilərsə bitkiçilik məhsulları istehsalının həcmini artırmaq mümkündür.
Ölkəmizdə buğda, qarğıdalı və digər dənli taxıl bitkilərinin yüksək məhsul verən sortları 
yaradılmışdır. 100 sentner məhsul verən qarğıdalı hibridlərini sənaye texnologiyası ilə becərib dən 
istehsalını artırmaq üçün real imkanlar vardır. 
Şəkər çuğunduru, kartof və günəbaxanın məhsuldarlığını artırmaq üçün də imkanlar çoxdur.
Bitkiçilik elmi məhsulun keyfiyyətinin artırılması yollarını da öyrənir və bu sahədə böyük 
nailiyyətlər əldə edilib. Hazırkı istehsal səviyyəsi imkan verir ki, hər nəfərə gündə 3000-3200 kalori 
enerji verilsin. Bu inkişaf etmiş ölkələrdə mümkündür.
Gələcəkdə bitkilərin əkin sahəsinin quruluşunu yaxşılaşdırmaq, torpağın su rejimini bitkinin 
tələbinə görə nizamlamaq, məhsuldar sortlar yaradıb becərmək, becərmə texnologiyasını 
təkmilləşdirmək, yığımda daha mütərəqqi üsullardan istifadə etmək və məhsul itkisini minimuma 
endirməklə məhsul istehsalı artırılacaqdır. 
K. Marks göstərir ki, yalnız əmək cəmiyyətin yeganə istehsal vasitəsi ola bilməz. Ulyam – 
Pett qeyd etdiyi kimi, əmək varlığın atası, torpaq isə onun anasıdır.