20
Q e y d. 0 – azot təsbit olunmur yəni simbioz yoxdur; 1 - azotun təsbit olunması çox zəifdir, bəzi bitkilərdə tək-
tək xırda fırlar (yumrular) olur; 2 - azotun təsbit olunması zəifdir, bitkilərin yarıdan çoxunda zəif çəhrayı rəngli xırda
fırlar olur; 3 – bütün bitkilərdə əsasən xırda, cəhrayı, fırlar var; 4 – fırların yarıdan çoxu iridir, çəhrayıdır; 5 – iri qırmızı
fırlar çoxdur.
Simbiotik aparatın aktivliyini və miqdarını təyin edən torpağın nəmliyi amili vacibliyinə görə
üçüncüdür. Torpağın aşağı nəmliyi zamanı hava azotunun təsbit olunması yumrularda su
çatışmaması üzündən dayanmır (fırlar özləri suyu udmurlar, onlar suyu köklər vasitəsi ilə alırlar),
lakin karbohidratlar - enerji materialının çatışmaması üzündən, su axtaran təzə kökcüklərin boy
atmasına xərclənir. Torpağın nəmliyi aşağı endikcə bu proses güclənir. Baxmayaraq ki, yoluxdurma
həyata keçirilib, nəmlik çatışmayan rayonlarda əksər hallarda bir çox paxlalı bitkilər fırlar
əmələ
gətirməyərək inkişaf edirlər.
Paxlalı bitkilərin daha böyük simbiotik aparatı torpaq nəmliyi 100% TRT-dan kaplliyar
nəmliyin parçalanması (60% TRT-yə yaxın) qədər olduqda formalaşır. Müxtəlif növ bitkilər üçün
bərabər olmayan böhran nəmlik həddini praktikada nəzərə almaq vacibdir. Məsələn, xaşa nisbətən
aşağı nəmlik zamanı xeyli yaxşı fırlar əmələ gətirir, lakin yonca nəmlik çatışmazlığına daha çox
həssasdır. Nəmlik çatışmayan zaman simbiotik aparatın böyüklüyü və fəallığı noxudda, gülüldə,
çəmən üçyarpağında, sürünən üçyarpaqda kəskin aşağı enir. Fırların əmələ gəlməsi və molekulyar
azotun fəal təsbit olunması üçün torpağın optimal nəmliyi yazda və yayın birinci yarısında daha
əhəmiyyətlidir.
Beləliklə, bitkinin bioloji xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, onların nəmlik çatışmamazlığına
davamlılığını təyin edən, seçmə yolu ilə daha uyğun gələn bitki yaxud su rejimini tənzimləməklə
daha yaxşı inkişafı və simbiotik aparatın fəallığını və bitkinin zülal məhsuldarlığının artırılmasını
təmin etmək olar.
Bol nəmlik şəraiti, eləcə də onun çatışmaması eyni zamanda simbioz üçün əlverişli deyildir.
Torpaq aerasiyasının aşağı enməsi ucbatından simbiotik aparatın oksigenlə təminatı pisləşir.
Azotun müştərək təsbit olunması prosesində torpaq aerasiyası mühüm rol oynayır.
Təsbit
olunan 1 ml hava azotuna 3 ml oksigen sərf olunur. Fırların daha çox hissəsi torpağın xüsusən
havalanan qatında (0-10 sm) əmələ gəlir. Fırlara oksigenin daxil olması azalan zaman onlarda hava
azotunun təsbit olunması və lehemoqlobinin miqdarı aşağı enir. Qırmızı piqment lehemoqlobin
(strukturu və funksiyasına görə qan hemoqlobinin analoqu) hava oksigenini fırın ətrafdan onun
energetik mərkəzinə – mitoxondrilərə keçməsini təmin edir,
harada ki, hava azotunun
mənimsənilməsi üçün enerjinin azad olması və sulu karbonların oksidləşməsi gedir. Bu hemaproteid
azot təsbit edən mərkəzi oksigenin daxil olmasından təcrid edir, çünki, atmosfer azotunun özünün
bərpa olunması prosesi ciddi olaraq anaerob şəraitdə gedir.
Fır bakteriyaları ilə paxlalı bitkilər arasında simbiotik əlaqənin münasibətində temperatur
amili də mühüm rol oynayır. Simbiotik sistemin temperatur gərginliyinə tələbatı simbiontların
genlərinə bərkinib və növün formalaşdığı regionun ekoloji şəraiti ilə müəyyən edilir.
Qısa gün fotoperiodik növlər üçün azotun maksimal simbiotik təsbit olunmasının optimal
temperaturu 20-30
0
C-dir. Lakin hətta qütb ətrafında (dairəsində) Varkuta tundrasında 0
0
C-dən bir
qədər yuxarı temperaturda endemik paxlalı bitkilər – Arktika simici, subtropik astraqal, lüpinyarpaq
astraqal və bir çox başqaları fəal simbiotik aparat formalaşdırır və havanın
azotunu gecə-gündüz
təsbit edir. Digər tərəfdən Orta Asiyanın səhra və yarımsəhralarında havanın 45
0
C-yə qədər
temperaturunda suvarma zamanı soya, noxud və lobya (maş) havanın azotunu fəal təsbit edirlər,
ancaq göy noxudda fırlar əmələ gəlmir. Dəvə tikanı suvarmasız bu şəraitdə, simbiotik azotun fəal
təsbit olunmasını sübut edən çoxlu miqdarda iri qırmızı fırlara malik olurlar.
Azotun simbiotik təsbit olunmasının miqdarı sahibkar bitkinin qidalanma şəraitini müəyyən
edir. Hava azotunun təsbit olunması adenozinüçfosfat (ATF) turşusunun iştirakı ilə həyata keçir.
Adenozinüçfosfatın əsas tərkib hissəsi fosfordur, ona görə də
bitkinin azotla simbiotrof
qidalanması zamanı paxlalılar mineral qidalanma tipinə nisbətən fosforla təmin olunmağa daha
yüksək tələbat göstərirlər. Fosforla kifayət qədər təmin olunma fəal simbiozun mütləq şərtidir.
Torpaqda fosforun miqdarı aşağı olan zaman fır bakteriyaları (
rhizobium
) kökə daxil olurlar, lakin
yumurcuqları əmələ gəlmir. Müxtəlif paxlalı bitkilər torpağın bu elementlə təmin olunmasına eyni
tələbat göstərmirlər. Məsələn, çoxillik və sarı lüpin torpağın çətin mənimsənilən birləşməsindən
21
fosforu hasil etmək qabiliyyətinə malikdirlər. Yem paxlası, lobya və soya belə bir qabiliyyətə malik
deyillər. Beləliklə, maksimal simbiotik fəallığı realizə etmək üçün fosfor gübrəsinin minimal
xərcləri zamanı konkret bitkinin fosforla təmin edilməsinin fərdi tələbatını və onun torpaqdakı
miqdarını nəzərə almaq zəruridir.
Kalium plastik maddənin bitkidə hərəkət etməsinə köməklik göstərir (səbəb olur),
simbiotik
sistemi fotoassimlyatla daha yaxşı təmin edir. Kalium çatışmayan zaman azotun simbiotik yolla
təsbit olunmasının fəallığı (aktivliyi) məhdudlaşır.
Hava azotunun paxlalı bitkilər tərəfindən fəal mənimsənilməsi üçün mikroelementlərlə, ilk
növbədə bor və molibdenlə kifayət qədər təmin olunması zəruridir. Bor damarlı-şəbəkəli sistemin
daha yaxşı inkişafına, yumurcuqların energetik materialla təmin edilməsinə səbəb olur. Turş və zəif
turş torpaqlarda bor mütəhərrik formada, bitkilərin mənimsəyə biləcəyi vəziyyətdə olur və bor
gübrəsi tətbiq edilmir. Turş torpaqları əhəngləyən zaman və neytral və qələvi reaksiyalı torpaqlarda
bor bitki üçün əl çatmaz vəziyyətə keçir və paxlalı bitki altına bor gübrəsi – borlaşdırılmış
superfosfat yaxud hektara 1 kq bor turşusu vermək lazımdır.
Molibden azotu təsbit
edən ferment kompleksi
Dostları ilə paylaş: