92
Dənin əsasında (çılpaq vəziyyətdə) kürək tərəfinə bir qədər çəp vəziyyətli, dırnağa bənzər,
azacıq basıq, yaxud zəif qabarıq rüşeym yerləşir. Buğda, arpa. çovdar, tritikale və vələmir dəninin
qarın tərəfində taxılların cinsindən asılı olaraq az-çox dərəcədə dərinliyə malik olan şırım vardır.
Buğda, çovdar, tritikale və vələmir dəninin nəhayətində kəkil adlanan xırda tükcüklər olur.
Dənin kütlə və həcmcə az hissəsini buğdada, çovdarda, arpada və tritikaledə 2,0-2,5%-ni,
vələmirdə 3%-ni, qarğıdalıda 12%-ə qədərini
rüşeym
təşkil edir ki, bu da gələcək bitkinin bünövrəsi
olan rüşeym kökcüyünə və gövdəyə diferensiasiya olunur. Lakin bu hissələr toxum cücərənə qədər
çox xırda və başlanğıc halında olduğu üçün adi gözlə çətin seçilir. Rüşeymdə qida maddələri də
toplanır. Dənin kütləcə əsas hissəsini (70-85%)
endosperm
təşkil edir və ehtiyat qida maddələrindən
ibarət olduğu üçün toxum cücərən zaman onu qida ilə təmin edir. Endosperm aleyron qatı adlanan
xarici və dənin unlu hissəsini təşkil edən daxili təbəqədən ibarətdir. Aleyron təbəqəsi toxum qılafına
sıx yapışan qalın divarlı, tünd sarı rəngli zülaldır ki, buğdada, çovdarda, tritikaledə və vələmirdə bir
cərgə, digər taxıllarda (arpada 3-5 cərgə) bir neçə cərgə olur. Onun hüceyrələrində nişasta olmur,
lakin, dənin cücərməsinə köməklik göstərən fermentlər və zülali maddələrlə zəngindir. Aleyron
təbəqəsinin alt hissəsində, yəni endospermin qalan hissəsi nişasta dənələrindən və bunların
arasındakı boşluqları dolduran sarımtıl-darçını rəngli zülaldan ibarətdir. Nişasta dənələrinin
arasındakı boşluqlar və hüceyrələrin arası zülalla tam dolduqda dən bərk şüşəvarı, nişasta çox
olduqda isə yumşaq, yaxud unvarı adlanır. Rüşeym ilə endosperm arasında yerləşən qalxancıq bu
iki hissəni bir-birindən ayırır, lakin əsas vəzifəsi toxum cücərən zaman endospermdə olan qida
maddələrini soraraq cücərtiyə ötürməkdir.
Meyvə və toxum qılafı dənin kütləsinin 5-7%-ni təşkil edir, onu xarici şəraitin təsirindən və
göbələk xəstəliklərinin törədicilərindən qoruyur.
Dostları ilə paylaş: