Q. Y. MƏMMƏdov m. M. İSmayilov b I t k I Ç İ L i K

Dənin yetişməsi və onun keyfiyyəti. 
Dənli taxıl bitkilərinin meyvəsi dəndir. Dən çılpaq və 
pərdəli olur. Pərdə çiçək pulcuqlarından ibarətdir. Dən qabıq, endosperm və rüşeym hissələrinə 
ayrılır. Dən, çiçəklərdə mayalanma baş verdiyi andan dolub formalaşmağa başlayır. Yarpaq və 
gövdədən plastik maddələr axmaqla dənin əvvəlcə rüşeym, sonra endosperm və digər hissələrini 
əmələ gətirir. Dən 12-16 günə formalaşaraq tam həcminə çatır. Dənin formalaşması dövründə 80-
82% su, 18-20% quru maddə olur. Formalaşmanın sonunda suyun miqdarı 60-75% olur. 
Dənin dolması torpaq və hava faktorlarından asılıdır. Çox quru havalar dənin cılız olmasına 
səbəb olur. Dolma dövrü qurtardıqdan sonra yetişmə başlanır. Bu dövrdə dəndə asan həll olan 
birləşmələr həll olmayan üzvi maddələrə – zülal, nişasta, yağ və s. çevrilir. 
Yetişmənin birinci fazasında (süd yetişkənlik) bitki və sünbül yaşıl olur, yalnız aşağı 
yarpaqlar saralır. Dəni sıxdıqda südvarı maye çıxır. Başlanğıcında 65-70%, sonunda isə 35- 40% su 
olur. Süd yetişmə fazası 10-12 gün davam edir. 
Mum yetişmə fazası da 10-12 gün davam edir. Gövdənin və sünbülün rəngi saralır. Yuxarı 
buğumarası yaşıl olur. Dən sorta məxsus rəng alır, yalnız qarın tərəfində yaşıllıq qalır. Dən mum 
kimi olub dırnaqla kəsilir. Dənin nəmliyi 20-30% olur, bəzi rayonlarda isə 18-20%-ə enir. Fazanın 
sonunda dən qida maddələri ilə daha zəngin olur və yığım üçün daha əlverişli sayılır. 
Dənə qida maddələrinin axımı dayanır. Tam yetişkənlik fazasında dən bərkiyir, bitki 
tamamilə saralır, yarpaqları məhv olur. Dəndə nəmlik 16-14, bəzən 14-12%-ə enir. Həcmi bir qədər 
kiçilir. Bu faza nəmli havada gec, quru havada isə tez keçir. Yığım gecikdirilərsə tənəffüs hesabına 
dənin natura kütləsi azalır.
Dənli taxıl bitkilərinin yerə yatması və ona qarşı mübarizə tədbirləri
. Dənli taxıl 
bitkilərinin gövdələrinin eninə kəsiyində möhkəm sklerenxim qatı görünür. Bu qat elastik olub 
gövdəni dik saxlayır. Yarpağın qını da gövdəyə möhkəmlik verir. Buna baxmayaraq gövdələr 
müxtəlif səbəbdən yatır və bitkinin məhsuldarlığını azaldır, eyni zamanda keyfiyyətini də 

---

101 
pisləşdirir. Payızlıq taxıllar yazlıqlardan çox yatırlar. Bitkilər gövdədən və kökdən yatırlar. 
Torpağın çox nəm və eləcədə münbit olması yatmanı artırır. 
Səpin norması artıq götürüldükdə, tez səpin aparıldıqda, çox suvarma və azotla qidalanma 
artıq olduqda bitkilər gövdədən yatırılır.
Suvarmanı düzgün aparmadıqda bitkilərin kökü torpaqla əlaqəni zəiflədir və güclü küləklər 
zamanı kökdən yatırlar. 
K. A. Timiryazev yatmanın səbəbini bitkilərin aşağı buğumaralarına günəş işığı 
düşməməsində görür. Erkən yatmada yarpaq buğumlarının böyüməsi hesabına yatmış gövdələr 
qalxır. Sonrakı yatmada isə gövdə düzəlir. Bitkilərin fosfor və kaliumla normal qidalandırılması 
onları yatmağa qarşı davamlı edir. Adi cərgəli səpinə nisbətən çarpaz, dar və gencərgəli səpinlərdə 
yatma nisbətən azalır. Kollanma buğumunu dərinə salmaqla da yatma dərəcəsini azaltmaq 
mümkündür. 
Yatmaya qarşı mübarizə məqsədilə səpin müddəti, norması, üsulu, toxumun basdırılma 
dərinliyi düzgün müəyyən edilməli, payızda fosfor və kalium gübrələri ilə yemləndirilməli, yazda 
malalanmalıdır. Alçaq boylu sortların becərilməsi və erkən yazda əkinlərin TUR preparatı ilə 
(hektara 3-4 kq.) işlənməsi də müsbət nəticələr verir. Bəzi bitkilər kök hissəsindən də yatırlar. 
Adətən tarlaları su basdıqda və eləcə də küləklərin təsirindən kökdən yatma baş verir. Yatma 
zamanı assimilyasiya və plastik maddələrin sünbülə axması pozulur. Nəticədə dənlər tam 
dolmayaraq cılız olurlar. Yatmış bitkilərin məhsulu çətin yığılır və məhsuldarlıq aşağı olur. Eyni 
zamanda məhsulun keyfiyyəti də pisləşir.