Qadriyatlar falsafasi

donishmand Fales, Pittak, Permandr, Biant, Solon, Kleobul va Xilon. Bu 
donishmandlar jamiyat adolat tantana qilishi uchun kurash olib bordilar. Ularning 
ayrimlari hokim yoki qonun chiqaruvchilar sifatida o`z g`oyalarini amalga oshirishga 
harakat qildilar. Masalan, Solon xususiy va davlat qarzlarini bekor qildi, qarz 
berishni adolatli asosga qo`ydi. Solon tomonidan tashkil etilgan polis demokratiyasi 
demos bilan zadogonlarni, boylar bilan kambag`allarni murosaga keltirish uchun 
ishlab chiqilgan qoidalarga asoslanar edi. Solon bir tomonning ikkinchi tomon 
manfaatlarini erga urish asosida ustunlikka erishishlarini ochiq qoralaydi. 
Ijtimoiy, siyosiy-huquqiy tartiblarning falsafiy g`oyalar asosida qayta 
o`zgartirish fikrlarini ilgari surgan Pifagor (eramizgacha 580-500 yillar) va uning 
izdoshlari (Arxit, Lizis, Dgigolay va boshqalar), hamda qadimgi dunyoning atoqli 
faylasufi Geraklit (eramizgacha 530-470) demokratiyani tanqid qilib aristokratik 
boshqaruv usulini, aqlan va axloqiy etuk odamlar hokimiyatini yoqlab chiqdilar. 
Pifagor va uning hamfikrlari dunyoqarashlari bir qadar mistik bo`lsada, ammo 
ular olamning asosini moddiylik belgisi sonlar tashkil etadi deb hisoblashdi. Xamma 
narsaning mohiyati oxir oqibatda sonlarga borib taqaladi. Axloqiy va siyosiy-huquqiy 
voqealarning ham moxiyatini sonlar xarakteristikasidan izlash kerak, masalan, adolat 
tushunchasi tenglarga tenglik bilan javob qaytarish demakdir. 
Pifagorchilar ideali polis edi. Ammo polisda adolatli qonunlar mavjud bo`lishi 
kerak. Pifagorning ko`rsatishicha, xudodan so`ng, ota-onani va qonunni hurmat qilish 
kerak, xudo, ota-ona va qonun. Pifagorchilar tartibsizlik, anarxiyadan qattiq 
nafratlanar, insoniy munosabatlar anarxiya zulmidan ozod etilib huqiqiy tartib va 
garmoniyaga ega bo`lishi kerak degan g`oyani ilgari surdilar.
Aflotun va Arastuning siyosiy va huquqiy ta`limotlari. 
Aflotunning ideal davlat va jamiyat haqidagi ta`limoti uning keyingi dialoglarida 
(«Davlat», «qonunlar» va boshqalar) rivojlantirildi. Uning ideyalar haqidagi 
qarashlarining mohiyati quyidagicha: haqiqiy borliq bu moddiylikdan tashqari, aql 
bilan idrok etiladigan ideyadir. Bizning qo`zimizga ko`rinib, hissiyotimizga ta`sir 
qilib turgan narsalar borliqqa aloqador emas, shuning uchun ham haqiqiy bilish bu 
borliqni bilishdan iborat, ya`ni ideyalarni bilishdan iborat. Borliqni hamma ham 
bilavermaydi, faqat faylasuflargina bunga qodir. 
U o`zining «Davlat» nomli asarida adolatli ideal davlatni ta`riflar ekan, davlat 
polisdagi ijtimoiy-siyosiy hayot bilan koinotning birikuvidan hosil bo`ladi, deydi. 
Aflotunning ta`limotiga ko`ra adolat deganda birichi navbatda har bir odam o`z ishi 
bilan shug`ullansin, boshqalarning ishlariga aralashmasin, polis turli ehtiyojlarning 
umumlashgan ifodasidir degan g`oyani ilgari suradi. Bu turli-tuman ehtiyojlarni 
qondirish uchun davlatda odamlar o`rtasida mexnat taqsimoti qaror topgan bo`lishi 
kerak Ideal davlatda ayollar erkaklar bilan baravar huquqqa ega. Aflotun ideal 

---

davlatida uch tabaqa faylasuflar, harbiylar va dehqon, hunarmandlarni bo`lishini 
e`tirof etgan. 
Aflotun o`zining «qonunlar» nomli asarida davlatning moxiyati va qurilishi 
xaqida batafsil to`xtalib o`tadi. Aflotun ideal davlatning eng muhim belgilari 
quyidagilardan iborat. Uning 5040 fuqarosi chek tashlash orqali er maydoni va uy-joy 
oladilar, ammo bu er va uy ularning xususiy mulki hisoblanmaydi. Barcha erlar 
davlatning mulki bo`lib odamlarning farzandlaridan biriga meros bo`lib o`tishi 
mumkin. Mavjud mulkning ko`p va ozligiga qarab, odamlar to`rt toifaga bo`linadilar: 
Boylikning ham, kambag`allikning ham ma`lum chegarasi bo`lib, bu qonun 
tomonidan belgilab qo`yiladi. qullar va chet ellardan kelgan dehqon, hunarmand, 
savdogarlar YUqorida aytilgan 5040 fuqaro tarkibiga kirmaydi. Birinchi davlatda 
ham, ikkinchi davlatda ham hamma ish o`zaro kelishuv va muomila asosida olib 
boriladi. YOshlar erkaklar bilan teng huquqqa ega bo`lsalarda, ammo ular oliy 
rahbarlikka ko`tarila olmaydilar. Aflotun davlatining boshida bosqichma-bosqich 
saylovlardan o`tgan 37 hukmdor turadi. Hukmdorlarning yoshi 50 dan 70 yoshgacha 
bo`ladi. 360 kishidan iborat bo`lgan saylov kengashi katta huquqlarga ega. 
Aflotunning ideal davlatida qonunchilikka e`tibor qaratgan. qonun 
chiqaruvchilarga Aflotun maslahat berib qonunlar juda qattiq bo`lmasin, qonunga 
itoat etish bilan birga hukmdorlar jamiyatni erkin boshqara olsinlar, qonunlarni ishlab 
chiqqanda geografik muhit, iqlim, tuproq va boshqa omillar e`tiborga olinishi zarur. 
Aflotun qonunlarga rioya etmaslikni qattiq qoralaydi. Har xil shoirlar, olimlar turli-
tuman yangiliklar yaratib, qonunlarni buzishavermasin. 
Aflotun o`z qarashlarida mafkuraviy masalalarga katta e`tibor berdi. Davlat va 
qonunlarning ilohiy va muqarrar qudratini odamlarga etkazish, ularning ongiga 
singdirish kerak. qonun-qoidalarni buzish qattiq jazolanishi kerak. Aflotun tomonidan 
ikki yarim ming yil oldin aytilgan "qonun ustivorligi", "qonun hukumronligi" 
g`oyalari bizning kunimiz uchun shubhasiz juda foydali. 
Arastu Aflotundan keyin eng ulug` mutafakkir sifatida maydonga chiqdi. 
(Eramizdan oldingi 384-322 yillar). O`zining «Politiya», «Afina siyosati», «Etika» 
nomli asarlarida siyosiy, huquqiy qarashlarini bayon etadi. Arastu siyosat fanini har 
tomonlama ishlab chiqishga, siyosatni axloq doirasida qarashga harakat qildi. Axloq 
siyosatning boshlang`ich nuqtasi, uning muqaddimasidir, deydi u. Arastu adolatning 
ikki xilini farqlab ko`rsatadi. Muvozanatga soluvchi adolat misoli arifmetik tenglik, 
ya`ni mana shu tamoyilni jamiyat taraqqiyotiga tadbiq etish. Belgilovchi adolat xuddi 
geometrik tenglikka o`xshaydi. ya`ni barcha haq-huquqlar, ne`matlar odamlar 
o`rtasida har kimning o`ziga yarasha taqsimlanishi kerak. 
Arastuning etika sohasidagi izlanishlarining mohiyati shundaki, siyosiy adolat 
odamlar o`rtasidagi tenglik, erkinlikka asoslangan bo`lib, har bir odamning o`z 
ehtiyojlarini qondirishi bilan belgilanadi. Arastu tasavvurida davlat ko`plab tarkibiy 
qismlarning o`zaro uyg`unligidan tashkil topadi. Davlat o`ziga xos bir tashkilot 
bo`lib, fuqarolarning uYUshishidan tashkil topdi. Davlatning har bir turida o`ziga xos 
inson xuquqlari ishlab chiqilgan bo`ladi. 
Arastu davlatning siyosiy tashkilot ekanini ta`kidlab, davlat bu oliy hokimiyatga 
ega bo`lgan siyosiy tizimdir, deb uqdiradi. Davlatning to`g`ri va noto`g`ri boshqarish 
shakllarini ajratadi. Davlatning to`g`ri boshqarish shaklida xalqqa manfaat keltiradi. 
Noto`g`ri boshqarish shaklida faqat tor doiradagi odamlarga foyda keltiradi xolos. 

---

Davlat boshqarishining uchta to`g`ri shakli monarxiya, aristokratiya, politiya. Davlat 
boshqarishning noto`g`ri shakli tiraniya, oligarxiya, demokratiyadir. 
Arastu davlat boshqarish shakllarining turli xillarini xam tekshirib chiqadi. 
Uning fikricha, eng to`g`ri boshqarish shakli bu politiyadir. Boshqa davlat formalari 
politiyadan ozmi-ko`pmi chekinishlarga asoslanadi. Davlatni noto`g`ri boshqarish 
shaklidan eng yomoni bu tiraniyadir. Politiya oligarxiya va demokratiyaning eng 
yaxshi tomonlarini birlashtiradi, ammo ularning yomon tomonlaridan butunlay xoli 
davlat shaklidir. Arastu ishlab chiqqan ideal davlatning loyihasini oddiy bir faktni 
tajribada sinab ko`rishdek aniq bir belgilar bilan xarakterlab bo`lmaydi, deb 
ko`rsatadi. Ideal davlatning aholisi etarli darajada bo`lib, aniq ko`zga tashlanib turishi 
kerak. Uning xududida quriqlik va dengizga yaxshi yo`naltirilgan bo`lmog`i zarur. 
Qonun siyosatga mos bo`lishi uchun avvlo qonunlar adolat asosida shakllanishi 
zarur. Arastu qadimgi dunyoning eng mashhur, genial tafakkur egasi edi. Uning 
asarlari asrlar osha o`z kuchini yo`qotmay qolmoqda. U voqealarni chuqur, ilmiy 
taxlil etishda o`z ustozi Aflotundan ancha o`zib ketgan edi.