Qadriyatlar falsafasi
Yüklə 1,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
| BERUNIY
Xorazmlik buyuk olim Abu Rayhon Beruniy (973— 1048) jahon fani va madaniyati tarixida yorqin siymolardan hisoblanadi. Beruniy o’z zamonasining buyuk mutafakkiri, olimlar peshvosi bo’libgina qolmay, balki hamma zamonlarning eng ulug’ allomasidir. Beruniy bilan G’aznada yashagan mashhur tarixchi Abul Fayz Bayhaqiy (1077 yilda vafot etgan) olimga baho berib, bu odam ilmi adabda, narsalarning mohiyaini aniqlashda, handasa va falsafada shu qadar bilimdon ediki, uning zamonida unga tenglashadigan hech kim yo’q edi. XIII asrda yashagan yirik olim YOqut Hamaviy ta`biri bilan aytganda, zamona ilm va aqlda unga teng keladigan boshqa odamni ko’rmadi. Beruniy butun kuchi, hayoti, aql-idroki va tafakkurini ilmu fan asoslarini o’rganishga sarfladi. U o’zini qiziqtirgan masalalarni sinchiklab o’rganib mohiyatini bilib olishda hech erinmagan, hafsalasi nihoyatda zo’r bo’lgan. SHuning uchun ham SHarqda Beruniy haqida osoyishtalikni mashaqqatdan, kechani kunduzdan ajratmagan, kuni qalam ushlashdan, miyasi fikrlashdan, tili bayon etishdan hech qachon to’xtamagan, o’z taxsili va kamoloti uchun yilning hamma kunlarini bergan, degan gap tarqalgan. Beruniy nihoyatda sermahsul, ilmiy faoliyati ko’p qirrali va boy komusiy olimdir. Akademik I. YU. Krachkovskiy so’zi bilan aytganda, u qiziqqan sohalarni sanab chiqishdan ko’ra, qiziqmagan sohalarni sanab chiqish osonroqdir. Beruniy 160 ga yaqin asar yozgan. Uning asarlari astronomiya, matematika, geografiya, geodeziya, kartografiyaga, ob-havo masalalariga, minerologiya, fizika, dorishunoslik, tarix va etnografiyaga, falsafaga, dinga, ritorika va musiqaga, adabiyotga, xullasi kalom, ilmning hamma sohalariga bag’ishlangan. Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston», «Minerologiya», «Geodeziya», «Qonuni Mas`udiy» kabi yirik asarlari shular jumlasidandir. Beruniy qaysi bir fan bilan shug’ullangan bo’lsa, o’sha sohada insoniyat o’chun g’oyat katta, axamiyatga ega bo’lgan eng muhim ilmiy g’oyalarni o’rtaga tashlagan, ham SHarqdagi, ham G’arbdagi o’zidan keyingi olimu mutafakkirlarga juda katta ta`sir ko’rsatgan. Beruniy tabiat, unda cheksiz ravishda ro’y berib turadigan tabiiy hodisalar, jarayonlar xususida muhim ilmiy-falsafiy g’oyalarni ilgari suradi va isbotlab beradi. Olamda bo’lib turadigan o’zgarishlar, ya`ni tuzilish va buzilishlarning, paydo bo’lish va yo’qolishlarning o’ziga xos sabablari borligi haqida tabiiy-ilmiy va falsafiy mulohazalarini maydonga tashlaydi, Tabiiy jarayonlarda bo’ladigan imkoniyat va voqelik, moxiyat va hodisa, sabab va oqibat, shuningdek, irsiyat va o’zgaruvchanlik masalalariga katta e`tibor beradi. Odamlarning rang, su`rat, tabiat va ahloqda turlicha bo’lishlarining asosiy sababi, olimning ta`kidlashicha, faqat nasl- nasablarining turlichaligida emas, balki tabiiy-iqlimiy muhitlarning — tuproq, suv, havo va joylarning turlichaligi hamdir. Borliqning abadiyligi, uning doimiy ravishda o’zgarib turishi haqida ham Beruniy o’z fikrini mukammal bayon etadi. «Qadimgi halqlardan qolgan yodgorliklar» asarida, «Olam azaliy falak cheksiz bo’shliqqa joylashgan», — deydi. Allomaning fikricha, er, tabiat azaldan hozirgi holatida bo’lgan emas, bundan keyin ham shunday holatda qolmaydi. Uzoq yillar mobaynida evolyutsion o’zgarishlar tufayli erimizning tashqi qiyofasi, relьefi, faunasi, nabobati, ob-havosi, iqlimi bir necha bor o’zgardi, daryolarning oqish yo’llari oldingidan boshqacha bo’lib koldi, quruqlikda bir vaqtlar bo’lmagan ko’llar, dengizlar hosil bo’ldi, ba`zilari esa yo’q bo’lib ketdi, tog’lar emirildi. Ava shu tabiiy sabablar tufayli o’sha joydagi sharoitlar o’zgarib ketdi. Beruniy erdagi iqlimning, mavsumlarning o’zgarib turishi quyoshning harakatiga bog’liq ekanligiga ham e`tibor bergan. «Astronomiya kaliti» asarida Beruniy erning aylanmasligi haqidagi eskicha tasavvurlarni rad etadi va er aylanadi, uning harakati qonuniy ravishda va astronomik hodisalarga muvofiqdir, deydi. Mutafakkirning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida nur va zamon, nurning harakati va tovush harakati, nur va issiqlik, nur va qorong’ulik, oy nuri va quyosh nuri singari masalalar ham bayon etilgan. Beruniy materiya doim o’zgarib, xarakat qilib, yangilanib, turli shaklga kirib turishi, moddiy narsalar va ularning xarakati abadiy ekanligini alohida qayd qiladi. Uning fikricha, olamda narsalar rivojlanib turadi, narsalarning nihoyasiz ravishda yashirinlikdan yuzaga chiqishi rivojlanishga dalildir. Beruniy koinotda Erdan, bizning hayotimizdan tashqari yana boshqa dunyolar mavjudligi, harakat ziddiyatga asoslanishi haqidagi ilmiy fikrlarni ham ilgari suradi. Uningcha; tabiatda ma`lum. qonuniyat. bor, tabiatdigi hodisalarni o’sha qonuniyatlarga, tabiatning o’ziga asoslanib izox etish, tushunish kerak. Tabiatda o’z-o’zidan maydonga kelib chiqadigan g’ayriqonuniy, tartibsiz narsa yo’q. YUzaki qaraganda tartibsizlikka o’xshagan hodisalar ham aslida ma`lum qonuniyat asosida maydonga keladi. Beruniy Er Quyosh atrofida aylanadi, degan xulosaga kelib, olamning geliotsentrik nazariyasini yoqlashga intildi. Beruniyning dunyo oldidagi eng katta xizmatlaridan biri shundan iboratki, u Galileydan bir necha asr oldin Erning dumaloq shaklda ekanligi va Quyosh atrofida aylanishi haqidagi farazni o’rtaga |