Qarabağ: folklor da bir tariXDİR

YER ADLARI İLƏ BAĞLI RƏVAYƏTLƏR
KƏLBƏCƏR
I mətn

Kəlbəjəri binnət eliyən elə bizıx. Dört yüz ilə yaxındı, birinci Məmmət Dərələyəzdən, Naxçıvanın Dərələyəzinə, hardansa orıya qaşqın-köşgün düşüf. Ordubatda, Kotannı kəndində, Köşbəh kən­din­də, onnan sonra, İsdisu, Səfalar kəndində yaşı­yır­mışdər. Tor­pax bölgüsündə bınnara bölgü vermillər, yer vermillər. Deyillər ki, qaş­qınsız. Bınnara həmi çaldırannar deyir­miş­dər, həmi qızılbaşdar de­yirmişdər. Çaldıran müharbəsində, ola bilsin ki, bın­narı sürgün eli­yiflər, qaçıf, bınnar qaşqın oluf. Gedif Naxcıvana çıxıf. Qızıl­baş­dar da Şah İsmayılın tayfasıdı. Ola bilər ki, biz – bı Məmməd ordan gəl­mədi. Bınnar bırda dört yüz ilə yaxındı. Deməh, o hadisə beş yüz ildi, bı mən danışdığım dört yüz ilin söhpətidi. Məmmət deyir ki, belə şey olmaz. Özümüzə əbədi yer axdarax. Gəlillər bir dağın başınnan baxıllar ki, bir bina var. Deyillər ki, gedağ o meşəlıxda görağ o nədi heylə? Gəlillər bını təyinnəşdirillər ki, bu, vaxdikən məçid oluf. Gejə bırda qalıllar. Deməh, genişmiş də, beş-altı nəfər yerrəşif yatışıflar. Səhər durullar bir mədəni qəvirsannıx tapıllar. Köhnə əyyam qəvirsannıx. Qəbirrərin üsdə qoç şəkili, deməh, daş­dan yonulmuş. At heykəli, sandıx, nə bilim belə-belə şeylər. O əl maşını ki işdiyir e, o maşının heykəlinnən düzəldif qoyuflar qəbirin üsdünə. İndi bu əl maşını gösdərir ki, bı dərziymiş. Qoç heykəli olan – bı maldarımış. At olan – bu sərkərdəymiş. Əlində nizə, atın üsdündə. Bı gösdərir ki, bı döyüşçü olufdu. Baxıllar ki, bura mə­dəni yer oluf da. Qəbirrər də – bı müsəlman qəbirrəri xaşpərəs qə­bir­rərinnən seçilir. Həmi ərəb, farsı hərif­ləriynən yazılıf. Həmi də qibliyə, bizim müsəlmançılıxda qibliyə qoyullar. Qayıdıf gedif deyillər ki, bir yer tafdıx. Özdəriynən də arpa-buğda toxumu götü­müşümüşdər. Hə, ağaşnan şeyliyillər, civlərində gətdıxları arpa-buğda toxumunu səpillər bırda. Yazımış. Qayıdıf gedillər. Deyillər ki, belə bir yer tafdıx, cənnət kimi yerdi. Yaman da ovluğumuş, ma­ral, buğa, cüyür. Hər şey – vəhşi heyvan da varımış, ama ovlux çoxumuş. Gedif deyillər ki, belə bir ölkə var orda. Özü də kalafalar var, əyyam hörgülər var, getməliyığ orıya. Payıza dönəndə həmən bı Məmmət deyir ki, gedin baxın. Görağ o taxıl nejə yetişif? Gə­lillər ki, qarışdan artıx sümbül var, toxmax kimi dən tutuf. Buğdanı biçif, dəsdəliyiv aparıllar. Aparıllar deyillər ki, qış gəlsin keşsin, indi payızdı da, taxılı aparıf gösdərif, yazda hazırraşın, köçax. Bı yer ki belədi, köçax. Orda yazda hazırraşıllar, yeddi aylə gəlir: Kəlbəjər, Geşdəh, Zar, Zəylih, bir də Dağ Ayrım deyirıx. Bir də o. Gəlillər yığışıllar bırıya, bı yeddisi də, orda zağalar varımış bı sahat da durur e. Mən özüm çoban olmu­şam, min qoyun yerrəşirdi zağıya – kahıya. Elə kahalar varıdı, alt-üs mərtəvəydi. Keçini döyürduğ, üs mərtəvəyə çıxırdı, keçi qoyunu vırırdı, buynuzdu olurdu. Vırırdıx çıxırdı yuxarı, qoyun qalırdı aşağada. Bircə it bağlıyardıx qavağın­da, vəssalam. Ta orıya nə canavar girəsidi, nə oğru girəsidi. Belə zağalar olufdu. O zağalarda da vaxdikən vəyşi adamlar yaşıyıf. Qa­zıntı nəticəsində nizə çıxdı, xənçəl çıxdı. Hindi orasın da deyim. Həmən o dedığım yerdə, söybəti azdıraram, yadımnan çıxar. Hə­mən o dedığım yerdə ev tikirmişdər. Ev damı deyirıx da – yeraltı ev. Ev damı bilirsiz siz də? Əv damı da deyillər, ev damı da. Ev damı beləsinə hündür gəlir, birjə baja qoyullar, genbaş. Hə, ev damı tikirmişdər. Qəbir üsdən bir qəbir çıxır. Qəbir balaja olur. Yer yamacımış. Üş metir bı xəndəh yenir. Üş metirrıxdan bir qəbir çı­xır. O qəbirdən kəllə çıxır, sümüh çıxır, adam sümüyü. Bizdə cannı adamların başıynan o quru kəlləni ölçüllər, quru kəllə dört bar­max sağ adamın kəlləsinnən yekə gəlir. Bı aşağa bı sümüh elə qoyur­muşdar, belə dizə da bırdan aşağa. O vırıf çıxırmış budun ətəyinə. Ordan məlum olur ku, o dövrün adamı üş metirə kimi varımış. İndi bıranı gəlif tutullar, kahalarda yaşıyıllar, ovçuluxnan məşqul oluf, bir il-iki il ov əti yeyillər. Təzdən yeraltı damxalar, damlar düzəl­dillər. Deyillər ki, meşəni qırax, bıranı əkin sahəsi eliyax. Meşəni qırıllar, öküzün qüvvəsi, zoru çatmır. Kəl qoşqusuynan, gamış kəli, kəl bilirsən da? Gamış kəliynən qoşullar, dört kəl, altı kəl yan-yanaşa, qoşa-qoşa qoşur. Bı düzün ağaşdarını, daşını, qəyəsini tə­miz təmizdiyillər. Bir-iki yüz hekdar yerdi. İki yüz hekdar yeri kəlnən rahətdiyillər. İndi deyillər ki, gətirin bı yerə ad qoyax. Gəlmişıx da. Bı adsız yerdi. Biri deyir ki, bax bı taxıl deyir ki, gəl bejər. Gəl məni bejər. Biri deyir ki, yox, taxıl deyir ki, gəl bajar. Gəlbajar. O ulu bava deyir ki, yox, bı kəndi biz kəl qoşqusiynən irahatdamışıx. Ona görə bıra Kəlbejərən kəndi deyax. Kəlbejərən kəndi qalıfdı Kəlbejər.
II mətn

Deellər ki, bir vaxdar Zəngəzurda iki əmoğlu oluf – Kərbalayı Ellaz, bir də Məmmət. İkisi də əmioğlu oluflar. Bir günnəri bu əmoğluların tayfasıynan başqa tayfalar arasında qannıçılığ oluf. Bir-birrərinnən adam öldürüf qisas alırmışdar. Fikirrəşillər ki, böön-sabah uşaxlar böyüyəjəh, onda bu dava da böyüyəjəh. Qərar­raşıllar ki, gedif başqa torpaxda yaşasınnar. Gəlillər, çoxlu yerrər­dən keçillər, bir düzənnihdə yurt salıllar. Ətrafda heş kim yaşa­mır­mış, hər tərəf meşəymiş. Meşəni qırıv ojax çatırmışdar, uzax yer­rərə ova gedirmişdər. Bir günnəri Kərbalayı Ellaznan, Məmməd ova gedəndə indiki Kəlbəcərin torpağınnan keçillər. Görüllər ki, bura bir dəmyə¹⁴ yerdi. Xurcunnarınnan bir az arpa, buğda çıxarıf torpağa səpif uzaxlaşıllar. Bir il keçir, genə bullar ovdan qayıdanda baxıllar ki, səpdihləri buğda, arpa yekəlif bir zəmiyə çönüf. Sevi­niflər, gediflər el-obanı, qohum-qardaşı yığıf bura gəlif məskun­naşıflar. “Gəlin, becərəh, dəmyə torpax belə məhsul verirsə, görün ona baxsan noolar!”, – deyiflər. Belə, iki əmoğlu Kərbalayı Ellaz­nan, Məmmət yığışıf burda yurt salıflar. Kəlbəcəri aralarında bö­lüflər. Tərtərin sol cinahı Qoçdaşdı, bıralar Məmmədə, oğlannarına qalıf, sağ cinahında Qaraqaya tərəfləridi ki, buralar da Kərbalayı Ellaza qalıf. Sooralar Qazaxdan, Dərələyəz­dən, Sisyənnən, Laçın­nan da camahat köçüf gəlif bıralara. Yaşıyıf­lar. Gözəl düzənnihləri, dağları, daşdarı var Kəlbəcərin. Lülpər deef­lər, qəşəh bitgidi, biz­dər­də cənnət bitgisi də deyillər. O Kəlbəcərdə bütün qayalıxlar, bulax­larda bitir. Bizdərdə Şapı, Taro kətdəri var. Bax o da Məmmədin əvlatdarının adıynandı. Məmməd qızını Tapo addı bir qohumuna verif, bir az da torpaxlardan verif ki, yaşasınnar. Sooradan bu yerrər elə qızın adıynan Şapılar kəndi addanıf. Çox vax bu yerrərə oğlanın adıynan Tarolar da deyillər.