Qarabağ: folklor da bir tariXDİR

III mətn

Deellər, Kürdoğlu Məhəmmət qaçaxçılığa başdıyanda arva­dın, anasın gətirif qoyur yenə Umutdu kəndinə. Bir günnəri Ağdam MKVD-si milis göndərir ki, gedif Umutdudan Kürdoğlu Məhəm­mə­din arvadın Ağdama gətisinnər. Məhəmmədə də xəbər çatır, tez atdanıf Ağdama üz tutur. Görür kü, Ağdamda idarənin həyətində arvadı bir daşın üsdündə dusdax kimi oturuf. Ona yaxın­naşır. Bı vaxdı milis qadının yanına gəlir soruşur ku, bu kimdi? Deer, kətdən qohumumdu, dalımca gəlif. Başdıyır milis soruşur ki, Məhəmmət, necə adamdı ki, onnan belə qorxullar. Arvad əliynən Məhəmmədi göstərif deer ki, bax belə bir adamdı. Soora qadını aparıf içəridə dindirillər. Bı dəfə milis rəyisi soruşur ku, a bajı, o Məhəmmət nətəəri adamdı ki, Sovet hökuməti onu yola gətirə bilmir? Qadın deer ki, Məhəmmədi görmədin, indicə həyət­daydı. Qorxumnan dü­zün demədim ki, ikimizi də öldürər. Eyham elədim, başa düşmədiz. Rəis, milisdər qorxuya düşür. Sevinillər ki, Məhəmməd olları öl­dür­müyüf. Tez qadını iki milisə qoşullar ki, aparıf Umutduya çat­dırsınnar. Ağdamdan təzəcə aralanmışdılar ki, Kürdoğlu Məhəm­mət dəsdəsiynən başdarının üsdün alır. Milisdər qorxur, qaçmağ isdiyəndə deer ki, qorxmuyun, siz tapşırığı yerinə yetirirsiz. Çıxar­dıf ollara beş yüz manat pul verir. Milisdər qorxusunnan götürmür. Gətirif qadını Umutduya qoyullar. Məhəmmət onnara heyvan kəsdirif, yeməh yedirdir. Deer ki, qalın, sabax gedərsiz. Milisdər gejəni qalmıyıf Ağdama dönüllər.

IV mətn

Bir dəfə də deellər, üç nəfər milis – Məhər, Qulu, bir də Xəlil gəlillər ki, Kürdoğlu Məhəmmədin arvadın Kəlbəcərə aparsınnar. Bı Məhərnən Qulu qardaş oluf. Özdəri də Dəmirçidamın­nanıy­mışdar. Gəlillər, Kürdoğlu Məhəmmədin də arvadı xəsdəymiş. Ar­vadı təhqir eliyiflər, şillə-şapalax vuruflar ki, dur, düş yola. Ev­dən şey-şüy də götürüflər. Bı Xəlil dözmüyüf onnarın arasına girif, qar­daşdarı evdən çıxarıf deef ki, ayıfdı, xəsdə qadındı. Çıxan­da deef ki, bajı, bağışda, Allah bınnarın üzün qara eləsin. Axşam olur, Mə­həmmət evinə gəlir. Qadın deer ki, bəs belə-belə, adamlar gəl­mişdi, məni döydülər, söydülər, vırdılar, Xəlil addı o adam olmasaydı, məəm başıma çox oyun açajeydilər. Kürd­oğlu Məhəmməd dəsdə­sinnən Sadaynan, Nüsrəti götürüf gəlir Bağırsax kəndində, meşədə gizdənir. Bilir ki, bunnar Bağırsaxdan keçif Dəmirçidamına gedə­jəh­lər. Xeyli gözdüyüllər, görüllər, üç atdı gəldi. Kürdoğlu Məhəm­məd onnarın nişanaların arvadınnan öyrənmişdi. Xəlili uzaxlaşdırır, qardaşdarı güllüyə tutur. Biri qaçıf palıd ağacının dalına girir, o birisi yerindəcə ölür. Onu ölü bilif aralanıllar. Qulu sooralar da yaşadı, ama şıkəs qaldı. Hamı ona “Topal Qulu” deerdi.

V mətn

Bı Laçın tərəflərdə Tazılar Əhmədnən, Fətulla adında iki qa­çax varmış. Bınnar bir yerdə qaçaxçılığ eliyərmişdər. Nə olursa, bılların arası dəyir. Fətulla bu qaçax dosdu Əhmətdən ayrılıf Mə­həm­mədin yanına gəlir. Ona deer ki, məni də öz dəsdaa götü. Mə­həmmət bunu bir-iki dəfə sınıyır, sonra dəsdəsinə qatır.

Bir gün bınnar yaylağa düşüllər, yaymış. Dəsdədə adam, atdı çox olur, hərəni bir alaçığa salıllar. Bı Fətulla da gəlif cavan gəlini olan bir alaçığa düşür. Evin kişisi evdə dəəlmiş. Gəlin Allah qonağı kimi Fətullanın paltarın yuyur, çay-çörəh. Yatmax vaxtı gələndə Fətulla gəlinin üsdünə düşür kü, gəl bir yatax. Gəlin alaçıxdan çıxıf gəlir Məhəmmədin yanına, olannarı deer. Məhəmmət tez silahın götürür, diriyir Fətullanın boğazına deer, köpəyoğlu, səən cama­hat­nan nə işin var? Bilmirsən bizi saxlıyan onnardı. Camahat olmasa, hökumət bizi ikicə günə əzər. Qaçaxlar yalvarıf yaxarıl­lar ki, Kür­doğlu Məhəmməd Fətullanı öldürməsin. Məhəmməd axırda silahın çəkir, deer, sənin kimi binamusa məəm dəsdəmdə yer yoxdu. Fətulla qorxur. Qaçax Fətulla təzədən gəlir Tazılar Əhmədin yanına ki, qardaş, bir qələtdi eləmişdim. Gəl yenə bir yerdə olax.

Nəysə, genə birləşillər. Bir günnəri Kəlbəcərdən iki qardaş Fərhadnan Şirin Laçınnan postu götürməy üçün yola düşüllər. Gəlif bu Kəlbəcərnən Laçının arasınnan Ağquzlax yaylağına çatanda Əhmədnən Fətulla olların üsdünə düşüf soyullar. Fətulla bu cavanın – Şirinin civlərin axdaranda ordan qamsamol bileti çıxır. Deer ki, bizi də çöllərə salan bı kamsamol körəyuşaxlarıdı. Oğlanı gülləli­yir. Bı yannan da Əhmət tüfəngi çəkif Fətullanı öldürür kü, həm camahatı soyursan, həm də öldürürsən. Soora tüfəngi götürüf paşta­lyona verif deer ki, get kəndə xəbər yay ki, bəs yolda qaçaxlar qa­baamı kəsdi, posdumuzu əlimizdən aldılar, qardaşımı da öldür­dülər. Mən də ollarnan əlbəyaxa oldum, öldürüf tüfəhlərin aldım. Belə qaçax Fətulluya əjəl özü cəzasın verdi.

VI mətn

Kürdoğlu Məhəmmət qaçağ oluf. On yetdi, on səkgiz il nə qədər adam öldürdü, dedi, hələ ala itdərimin qanın alıram. Atası­gilin ferması olub o vaxdı, hökümət gəlif əllərinnən alıf hər şey­lərin. Elə bil ki, yetdi-səkgiz dənə itdərin qırıblar, varı, dövləti sıyrıb aparıflar. Ona görə deyirdi ki, hələ itdərin qisasın alıram.

Alış vardı, milisiyada işləyirdi. Burda da birinə general zva­niyası verilif o vaxd. Prikaz verilif ki, Kürdoğlu Məhəmmədi öldür. Bı yaxınnaşa bilmir ki, öldürə. Noolsun zvanya veriflər, qorxur da. Bu gəlif min manat pul boyun olur ku, kimsə gedif Kürd­oğlu Mə­həmmədi öldürə. Nəysə, Alış boyun olur. Qaban qayası var bizdə. Qəşəh maral, keçi, nə bilim, hər bir şey olur orda. Kürdoğlu Mə­həmmədin orda zağası vardı. Gedir ki, Məhəm­mət daşın üsdə otu­rub, qabağına qoynun cəmdəyin asıb. Deyif, Alış, xoş gəlmisən. Deyif ki, Məhəmmət dayı, yadıma düş­mü­sən, ona görə gəlmişəm. Deyif, yaxşı eləmisən. Bu gecə yuxu­suzam, afta­fanı götür, get, orda bulax var, ordan su gətir, gələndə sənnən söhbət eliyərəm. Arala­şan­nan sora duruf ağaşdan peyjama düzəlt­mişmiş, pəncəyi də keçi­rif, papağı qoyub başına, ojağın qırağına belə uzadır, keçir bir yekə fıstığ ağacının dalına. O tərəfdən gəlir, deyir, sən öl, belə fürsəti əldən yerə qoymağ olmaz. Bu yatıf, bunu ateyjam. Tapançanı çı­xardır, güllə qutaranacan döşüyür. Məhəm­mət ağacın dalınnan çıxır, deyir, ə Alış, atan elə atmır, belə atır. Təpəsinnən atır, kəndə də xəbər yolluyur ku, gəlin, bu iti aparın. Axı bu qaçaxdı, sən bunu öldürə bilmərsən, bu, elə bir qaçaxdı, savaddı qaçaxdı.