Qarabağ: folklor da bir tariXDİR

III mətn

Bizdərdə bir Şəhrabanu vardı. Çox qoja arvad idi. Qaynanam nağıl eliyirdi ki, biri halı tutuf, düz üç il əvində saxlıyıf. Oğlunnan da bir uşağı olup. Əv yiyələrinə deyirmiş ki, mənim uşağımın yüy­rüyün altına süpürgə çəhməyin, süpürgə çəhsaaz, ölər. Yolda­şına yalvarırmış ki, səni ant verirəm Allaha, kimi çox isdiyirsan ona, mə­nim iynəmi çəh, mən gedim, balalarım ağlaşır. Soora iki-üç il onu işdədiflər qapıda, helə saxlıyıflar uşağı da, yekəlif. Bir qammı­yan adam əvi süpürəndə yüyrüyün altını süpürüf, uşağ ölüf. Hal elə bil kin, çox yalvarıf. İynəsin çəkiflər dört-beş ildən soora, çıxıf gedif. Elə bil, bunnan irəli dam-zad varımış dana. Çıxıf damın ba­jasına deyif ki, Şəhrəbanı xala, resbublikada nə qədər tör-töküntun var, onun birinə dəymiyəjəm. Amma əvin zibilli olsun, çualın boş olsun. Ona görə də gün uzunu bir belə əv süpürərıx, gənə zibilli olar bax Allah hakqı. Bir belə qazanarıx gətirərıx, həmişə çörəyi­miz az olar, tez qurtarar unumuz, dənimiz, – deyərdi. Bir həylə qarqış eliyif gedifdi.

IV mətn

Məmmətsəfi kəndi var, qonşu kətdi. Orda hal gəlir, evə girir. Evə girəndə bir döşün belə atmışımış, bir döşün belə atmışımış. İri döşdəri varmış. Nəysə, bilən adam gətirir bının üsdünə bir dənə sancax taxır. Sancax taxır, özdəri də gəbə toxuyurmuşdar. Bunu da oturduf gəbə toxutdurullar. Onu tutan tayfıya Məşədilər deerdilər. Çoxdan oluf bu. Tutuf bunu oturdullar, gəbə toxutdurullar, hər bir işi də eliyirmiş. Bir gün gələr ki, mən sizin nəyinizə bərəkəti verim ki, məni buraxasız? O məşədilər də qorxuflar, demiyiflər ki, bizim varımıza, kürəmizə ver. Qorxuflar yaxşı şeylər deməyə. Deeflər ki, külümüzə ver, ojağımızın külünə. Nəysə, day bu bərəkəti də verif. Bir gün evin qızıynan gediflər bulağa, suya. Sənəh götürüf, qız da bir sənəh götürüf, gediflər. Qıza deyifdi ki, sən mənim üs­dümnən bu sancağı çəh, mən də sənnən gedim suya, doldurum, gə­tirim. Qız sancağı çəkəndə o da qeyb oluf. İndi həmin Məşədi­lərin nə qədər təmizdih eliyələr, neyniyələr (mən olları tanıyıram, qonşu kətdi), evləri zibilli olar. Zibilləri, bitdəri, külləri əysiy olmaz...

Ama halın deellər davanı düşür. Yoldaşımın atasıgilin atı var­dı. Onu böyüh yerdə hörühlüyürdülər, at otduyurdu. Soora gəldi, ba­bam dedi ki, mən ordan hal dabanı tapbışam. Əlində belə gös­dərirdi, deerdi, hal dabanın salır.
V mətn

Bizim kətdə bir kişi olufdu. Atı ötürərmiş çölə, gedif çöldə otduyuf gələrmiş. Arada bir gün görür kü, at nəysə tərri gəlir. Bu deyir ki, ə, mənim bu atımı kim minər, nolar? Bını çox araşdırır, tapa bilmir. Atın üsdün qırrıyır. Nəsə, bir mələfə atır üsdünə, qır­rıyır. Bıy, axşam gələndə görür kü, üsdündə bir dənə kadın gəldi. Kadın haldan olur də, kişidən olmur ku. Hal gəlir. Uje tutur bunu. (Bəlkə də bunu nənəm yaxşı bilir.) Sancağı taxır üsdünə. Halın üs­dündə ya iynə olmalıdı, ya sancağ olmalıdı ki, qaşmasın, sənnən itməsin. İndi həmən o ev yiyəsinin adını bilmirəm kimdi, guyə bun­nan da evlənir. Hətda bu haldan da bir övladı olur. Adı Bayram olur. Bayramnı tayfası onnan törəmədi. Hə, onnan sora qapını, evi-zadı süpürəndə (bu ev yiyəsinin də bir uşağı varmış) buna çox yal­varır ki, bu sancağı, bu iynəni mənim üsdümnən götür. Uşax da nə bilir? Bunu elə yoldan çıxardır, iynəni götürənnən sora deyifdi ki, əvi süpürəndə süpürgəynən vurmazdar yüyrüyə. Deyir, niyə? De­yir, uşağ ölər. O suya gedəndə qız da qəsdən vurufdu ki, qoy görüm nolur. Ordan o sahat görür kafır çığıra-çığıra gəlif ki, uşağ öldü. Onda kişiyə yalvarıfdı kı, mən tay qala bilmərəm. Uşax da öldü, çıxım gedim. Bulara qarğış eləmiyif. Deyif, yeddi arxa dönəninizə dəymiyəjəm. Mənim iynəmi alın, balamı götürüm gedim. Alıflar, balasın götürüf gedif. Boylu olan kadınnar, o Bayramnı deyilən tay­fadan iynədən, sancaxdan alıf vuruf üsdə ki, toxummasın buna.

VI mətn

Zahı yatır, heş kəsi olmur arvadın yanında, təhcə özü olur. Ev damıymış. Hal gəlir, bacadan çağırır, ay kim, (adı yadımnan çıxdı) çölə çıx, maa bir od ver. Camahat, hamı gəlmışimiş kəndə, iclasa. Arvatdakı ürəyə bax ee, belin bağlıyır, çağanı da qoyur yerə, çırax yandırır. Deyir, yen, yen, yen, ala, yen, ala, yen ala. Döşdəri az qalıf yerə dəyə. Əl atır boyunbağısına arvat. Döşünnən tutur bunu o ki var çırpır, boyunbağısını da qırır. Deyir, get, kopahqızı, bir də buralara gəlmə. Hal savax açılıncay gedir, gəlir. Deyir, ver göyərt­məmi, ver babaqulumu, ver göyərtməmi, ver baba­qulu­mu. Savağ açılır, kişilər gəlir. Gəlir ki, əyə, qırıf töküf ojağın qırağına, hal da çıxıf gedif. Bu səfər həmin halı o, tova dedizdirif yola salıf. Deyir, elə həmən muncux o arvadın boğazındaydı.