4. Xulosa chiqarishning tuzulishi va xulosa chiqarish turlari. Xulosa - bu bir ѐki bir necha hukmlardan yangi hukm yasaladigan tafakkur shaklidir. Har qanday xulosa asos, xulosa va natijadan iborat bo‘ladi. Yangi hukmni yasashga asos bo‘ladigan boshlang‘ich hukmlar xulosaning asoslari deyiladi. Mantiqiy yo‘l bilan asoslardan olingan yangi hukm xulosa deyiladi. Asoslardan xulosaga mantiqiy o‘tish natija deyiladi. Asoslar o‘rtasidagi ularning mazmuniga ko‘ra aloqa asoslar bilan xulosa o‘rtasidagi mantiqiy ergashuv munosabatlarini nazarda tutadi. Agar hukmlar bir-biri bilan mazmuniga ko‘ra bog‘lanmagan bo‘lsa, unda ulardan xulosa chiqarish mumkin emas. Asoslar o‘rtasida mazmunli aloqa mavjud bo‘lganida biz mulohaza jaraѐnida quyidagicha ikki shartga rioya qilgan holda yangi chin bilimni olishimiz mumkin: birinchidan, boshlang‘ich hukmlar - xulosaning asoslari chin bo‘lishi kerak; ikkinchidan, mulohaza jaraѐnida xulosaning mantiqiy jihatdan to‘g‘ri bo‘lishini nazarda tutadigan natija qoidalariga rioya qilish lozim.
Xulosalar quyidagi turlarga bo‘linadi.
1.Natija qoidalarining qat’iyligiga qarab oshkora (zaruriy) va oshkor bo‘lmagan (haqiqatga o‘xshash) xulosalar farqlanadi. Oshkora xulosalar ulardagi xulosaning zaruriy tarzda asoslardan kelib chiqishi bilan tavsiflanadi, ya’ni bunga o‘xshagan xulosalarda mantiqiy ergashuv mantiqiy qonundan iborat bo‘ladi. Oshkor bo‘lmagan xulosalarda faqat asoslardan chiqarilgan xulosaning ehtimolli ergashuvi xulosa qoidalarini ta’minlaydi. Umumiylikning turli darajasiga ega bilim o‘rtasidagi aloqaning asoslar va xulosada ifodalangan shakli bo‘yicha xulosalarning uch turi farqlanadi: deduktiv (umumiy bilimdan xususiy bilim sari), induktiv (xususiy bilimdan umumiy bilim sari), o‘xshashligiga qarab xulosalar (xususiy bilimdan xususiy bilim sari).
Umumiy bilimdan xususiy bilimga tomon o‘tish mantiqiy zaruriyat bo‘lib hisoblanadigan xulosalar deduktiv (lotincha - chiqarish so‘zidan) xulosalar deyiladi. Deduktiv xulosalar asoslar soniga qarab bevosita va bilvosita xulosalarga bo‘linadi. Xulosa bir asos negizida chiqariladigan xulosalar bevosita xulosalar, xulosa ikkita ѐki undan ortiq asos negizida chiqariladigan xulosalar bilvosita xulosalar, deyiladi. Bevosita xulosalar quyidagilarni o‘z ichiga oladi: o‘zgarish, undalma, predikatga qarama-qarshi qo‘yish, mantiqiy kvadrat bo‘yicha xulosalar.
Ushbu xulosalarning har biridan natija hukmning turi - uning miqdoriy va sifatga oid tavsifnomalari bilan bog‘liq bo‘lgan mantiqiy qoidalarga muvofiq olinadi.
Sodda qat’iy sillogizm, uning tuzilishi va aksioma
Sodda qat’iy sillogizm uchta qat’iy hukmlardan iborat bo‘lib, ulardan ikitasi asoslar, uchinchisi esa - xulosa bo‘ladi.
Sillogizmni tashkil etadigan hukmlarni tushunchalarga ajratamiz. Bunday tushunchalar uchta bo‘ladi, bunda ularning har biri ikkita hukmning tarkibiga kiradi: “Ayblanuvchi” - 1-(asos)ga subyekt sifatida va 2-(asos)ga predikat sifatida; “himoya qilish huquqiga egadir” - 1-(asos)ga va 3-(xulosa)ga ularning predikatlari sifatida; “Toshev” - 2-(asos)ga va 3-(xulosa)ga ularning subyektlari sifatida kiradi.
