Qarshi davlat universiteti pedagogika fakulteti

Nutqning  ifodaliligi.  Nutqning  bu  sifati  ba'zan  ta'sirchanlik  tarzida  ham  talqin  etiladi. 
Ammo ta'sirchanlik keng qamrovli tushuncha bo'lib, u yaxlit yaxshi nutqqa xosdir. 
Tabiiyki,  har  qanday  nutqning  asosiy  maqsadlaridan  biri  tinglovchi  yoki  o'quvchi  ongiga 
ta'sir  etishdan  iborat.  Bu  maqsadni  amalga  oshirishda  esa  nutqning  muayyon  bir  sifati  emas, 
balki  barcha  kommunikativ  sifatlari  u  yoki  bu  darajada  ishtirok  etadi.  Zotan,  to'g'ri  yoki  aniq 
bo'lmagan,  boy  yoki  mantiqiy  bo'lmagan,  sof  yoki  jo'yali  bo'lmagan  nutqning  ta'sirchanligi 
haqida gapirib bo'lmaydi. 
Nutq tinglovchi yoki o'quvchining quruq qulog'ini emas, balki qalb qo'rg'onini, aql qal'asini 
zabt  etmog'i  uchun,  eng  avvalo,  uning  tarkibi  va  qurilishi  diqqatni  tortadigan,  qizg'in  qiziqish 
uyg'otadigan  bo'lishi  lozim.  Bu  esa  ayni  ifodalilik  sifatining  mohiyatini  talqin  etadigan 
xususiyatdir. 
Demak,  ifodalilik  nutqning  tarkibiy  tuzilishi  va  boshqa  lisoniy  xususiyatlariga  ko'ra 
tinglovchi yoki o'quvchi diqqatini o'ziga jalb qila olishdan iborat kommunikativ sifatdir. 
Tabiiyki,  tashviqot  xarakteridagi  ma'ruza  yoki  dars  jaorayonidagi  bayon  nutqida  ham 
ifodalilik alohida zaruriyatga aylanadi. O'qituvchi dars mavzusini tushuntirar ekan, o'z nutqining 
ifodaliligiga e'tibor bermasa, ifodalilikni ta'minlaydigan vositalardan foydalanmasa, nutqi quruq, 
shirasiz, jozibasiz bo'ladi va natijada bunday nutq o'quvchi diqqatini torta olmaydi. 
Mavzu  aslida  qanchalik  qiziqarli  bo'lmasin,  mazkur  ifodalilik  sifatidan  mahrum  nutq 
sababli  o'quvchida  tayinli  qiziqish  uyg'onmaydi,  dars  tinglovchi  uchun  zerikarli  bir  yumushga 
aylanadi. O'z-o'zidan bunday darsning tezroq tugashini kutadi. 
Tilda ifodalilikni yuzaga keltirishga xizmat qiladigan imkoniyatlar juda ko'p va xilma-xil. 
Bunday imkoniyat hech  bir istisnosiz tilning barcha sathlarida mavjud. Tilning  ovush  qurilishi, 
so'z xazinasi, morfologik shakllari, sintaktik birliklari, intonasiya, uslub kabilarning har biri nutq 
ifodaliligining  bitmas-tuganmas  manbalaridir.  Nutq  tuzuvchi  bu  manbalarning  mohiyati,  tabiati 
va ularni unumli ishga solish usullaridan xabardor bo'lsa, nutqning ifodalilik sifatini ta'minlashga 
qiynalmaydi. 
Nutqning  ifodalilik  sifatini  yuzaga  keltiradigan  ko'chimlar,  tasviriy  vositalar  juda  ham 
xilma-xil,  rang-barangdir.  Tabiiy,  nutqning  ifodaliligini  o'ylanar  ekan,  albatta,  qator  tasviriy 
vositalarning  me'yorini  ham  unutmaslik  kerak.  Muayyan  bir  matnda  bu  tasviriy  vositalarning 
barchasidan foydalanishga urinish nutqning ifodaliligiga, ta'sirchanligiga salbiy ta'sir etishi tayin. 
Keragidan ortiq qo'llangan vositalar nutqning chuchmallashuviga olib keladi. 
Tilning  faqat  leksik  sathigina  emas,    balki  sintaktik  sathi  ham  nutq  ifodaliligini 
ta'minlashda  benihoya  keng  imkoniyatlarga  ega.  Sintaktik  qurilmalarning  rang-barangligi, 
sinonimikasi ifodalilikni kuchaytirishga qanchalik  xizmat qilsa, muayyan bir sintaktik birlikning 
atayin qilinadigan takrori ham bu jihatdan shunchalik diqqatga sazovor. 
Ifodalilikni  yuzaga  keltirishda  sintaktik  figuralar,  gapdagi  so'z  tarkibi,  intonatsion 
vositalarning rolini ham esdan chiqarmaslik lozim. 
Ifodali  nutq  tuzish  malakasini  shakllantirishda  tildagi  barcha  vositalar  –  leksik-semantik, 
leksik-sintaktik,  sintaktik,  intonasion  vositalarning  imkoniyatlarini  to'g'ri  va  to'la  tasavvur  etish 
muhimdir.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                

---

Xulosa  qilib  aytganda,  har  bir  o'qituvchida  nutq  madaniyati  bo'lishi  zarur,  chunki  har  bir 
pedagog  o'z  nutqi,  chiroyli  va  ravon  o'qishi,  muomala  madaniyati  bilan  o'quvchilarga  namuna 
bo'ladi. 
O'qituvchi doimo o'zining nutq madaniyati ustida ishlashi va takomillashtirib borishi zarur.