Qidalanmada müASİr elmi nozoriYY3 va konsepsiyalar

Azarbaycan A qrar Elmi Aepapııaşı Haypca A3ep6aüöoıcaııa

2017

UOT - 616-0%.5

QİDALANMADA MÜASİR ELMİ NOZORİYY3 va KONSEPSİYALAR

G. M. MOMMODLİ., P. G. TANIRVERDİYEVA., H. N. r,aaMMODOVA Azorbaycan Turizm va Menecment Universiteti

Qidalannıa — orqanizmin başlıca fizioloji talaballarından biri kimi 3 vacib hayat funksiyayım lamin edir: huceyra v7 qundnıası va fasilasjz yenilannıasi,• orqanizmin enerji ilkisini barpa elmak üçün enerjinin cimil olması; fermentlar, hormonlar va mübadila proseslarinin, digar tanzimlayicilarinin amala golmasini tamin edan maddalarin dcuil

olması.

B unları nazara alaraq, qadim dövrdan indiya qadar bir çav qida konsepsiyaları (nazariyyalari) hcuırlanmışdır - samarali qidalanma, balanslaşdırılmış qidalanma, adekvat qidalanma, optimal qidalanma, funkçional qidalanma, pozitiv (funksjonal) qidalanma, isiiqamatlanmiş (maqsadli) qidalanma, fardi qidalanma, qeyri-ananavi qidalanma, vitarianizm, "Canlı enerji konsepsiyuçt; "Xayali" darmanlar konsepsiyası, mütlaq optimallq konsepsiyaçı, qan gruplarına göra qidalanma, BirxerBenner qidalanma nazariyyasi, Mişel Montiiyak qidalanma nazariyyasi, Yaponpahrizi "Makrobiotika”.

Nazaröyalarin har birinda qidalanma metodikasının seçimi üçün samarali zamin vardır, lakin alternativ qidalanmanın güclü va zaif taraflarini bilmak vacibdir. Bununla alaqadar olaraq, samarali qidalanmanın asas prinsiplarindan biri olan qidalanma rejiminin gözlanilmasi sağlam qidalanmanın başlıca göstaricilarindan biridir. Belalikla, insanlar gündalik qida norrnalarına düzgün amal etsalar, bu onların sağlam yaşanıağına zamin yarada bilar.

Açar söz: qidalanma nazaröyasi, vegetarianlıq, qidalanma rejimi, nutrisiologiya, sanıamli qidalanma• ir dövrümüzd3 qadim insanın qida zövqünü va adat etdiyi qida növlarini tayin trnak çetindir. Qidalanmanın tarixina nazar saldıqda, qeyri-adi manzara yaranır. İki million il bundan avval acdadlarımız, onların qida vardişlari formalaşmışdır. Hamin dövrda insanın qidası heyvan qidasından az farqlanirdi.

Takamül prosesind3 qadim insan ham bitki, ham da heyvan manşali qidadan İstifada edirdi. Bela müxtaliflik insan orqanizminin, xüsusila beynin Thşafına ahamiyyatli tesir göstermişdir.

Paleolit dövrünün sonunda inkişaf edan balıqçılıq insanları onların fiziki inkişafi üçün talab olunan yeni qida ila tamin etmişdir. Odu ram etdikdan sonra uzun müddet çiy atla qidalanan insan qidanı ocaqda qmrtmağı va bişirmayi öyronmişdir. Saxsı qabların ixtirasından sonra müxtalif yemaklar bişirmak mümkün olmuş, ilk sıyıqlar, at, balıq yemekleri amala galmişdir. Avropanın ovçuları va balıqçıları maral, at, bizon ati va müxtalif balıqlarla qidalanmışlar. İnsanlar balıq qulağı, molyusk va bal toplamışlar. Mezeolit dövrünün ovçu va balıqçıları meşa heyvanları va deniz quşlan, meş3 fındığı, bitkilerin toxumları ila qidalanırdılar. Heyvanları ahlilaşdirdikdan sonra qadİm insan (at, inak, donuz, qoyun, keçi) süd va süd mahsulları hazırlamağı öyranmişdir [5].

Tarixi salnamalarin öyranilmosi göstarir ki, ilk âsrlardâ insanlar bir qayda olaraq vegetarian olublar vo 0 dövrlard3 aclıqdan çox aziyyot çeki blar.

Yunanların asas rasionunu çörok, yağ, soğan, kasmilg şarab teşkil etmişdir. at yemoklorindon do imtina etmirdilar. OvvaIC3 soyuq yemaklari, sonra İsa isti yemoklari yeyirdilar. Şarab su ila qarışdırılırdı (bir hisse şaraba iki hisse bulaq suyu). Antik dövrda bela hesab edirdilar ki, şarabı tamiz halda vahşiler va barbarlar içir.

Qidalanma orqanizmin başlıca fizioloji talabatlarından biridir ki, bu da 3 vacib hayat funksiyasını temin edir:

I. Hüceyra va toxumaların qurulması va fasilasiz yenilenmesini;

2. 
   Orqanizmin enerji itkisini barpa etmak üçün enerjinin daxil olmasını;
   
3. 
   Fermentler, hormonlar va mübadile proseslerinin, digar tanzimlayicilarinin amala galmasini temin edan maddalarin daxil olmasını [7].
   

Son illar aparılan epidemioloji müşahidalarin va statistik t3dqiqatların naticalari ahalinin qısa ömürlü olmasını, xast31iklarin, o cümlodan, qidanın struktur va keyfiyyatinin dayişilmasi ila alaqodar olaraq çoxalmasını göstorir.

Qidalanmanın pozulması ”qidalanma xastaliklogi” adlanan alinıentar (lat. Alimentum —qida) xastoliklarin inkişafma gatirib çıxarır.

Hazırda Ümumdünya Sahiyya Tâşkilatmın (ÜST) ekspertlari tarafından qidalanmanın pozulması anlayışı daxil edilmişdir ki, bu da qidada bir va ya bir neça avaz edilmoyoıı qida maddolorinin (essensial nutriycnt) va enerji manbayinin çatışmazlığı vo ya artıqlığı ila olaqodar olan patoloji vaziyyotdir.

Son illar ononavi tasavvürlaro uyğunlaşmayan va dorin tarixi köklaro malik müxt31if yeni qidalanma nomriyyolori va konsepsiyaları meydana golmişdir.

Qadim qidalanrna nazoriyyolorindan biri - asası Aristotel tarafından qoyulmuş antik nazariyyodir. Aristotel hesab edirdi ki, orqanizmin bütün strukturlarının qidalanrna.sı qan hesabına baş verir ki. bu da

tphi*tli mürakkşh proses natıcasinda qida maddalpriyıdan galır. Sonra qaraciyarda qanın tamızlanmasi baş verir. Ihmın nazariyyayıin asasında saysızhesabsız q.xdinı dünya pahrizlari qunılmuşdur [9].

(R•niş yaylmış qidalanma nazariY) alarindan biri samarali qidalanmadır. Samarali qidalanma (lat. rationalis —ağıllı) — sağlam adamların cınsi, yaşı, "mayin xaraktcri va digar amillar nazara alınmaqla fızioloji cahştdan tam dayarli qidalanmasıdır.

Samarşli qidalanma sağlamlığın, atıaf mühitin zararli amillatina müqavimştin, yükS3k 7Rhni va fiziki iş qabiliyyatinin, faal uzun ömürlülüyün saxlanmasına kömak edir.

"Samarali qidalanma” dedikd3, "sağlam qidalanma” termini başa düşülür.

Samarali qidalanma 3 asas prinsipi özünda birlaşdirir.

l . Rasionun energetik doyari enerji İtkisine müvafiq galmalidir.

2. 
   Rasion bir-biri ila balanslaşdırılrmş qida madd3lârinin optimal miqdarından ibarat olmalıdır.
   
3. 
   Qidalanma rejimi.
   

Samarali qidalanma nazariyyasinin asasında akademik A.A. Pokrovski tarafından işlanib hazırlanmış va XLX asrin sonlarında XX asrin avvallarind3 formalaşmış balanslaşdırılmış qidalanma konsepsiyası dunır [I l].

Balanslaşdırılmış qidalanma qidalanma haqqında müasir elmin asasıdır.

Balanslaşdmlmış qidalanma orqaninni bütün zarurı madd31arla kifayot miqdarda va optimal nisbatda tamin edan qidalanmadır ki, bu da qidanın yaxşı manimsanilmasina va bütün faydalı bioloji xassalarinin maksimal tâühürüna kömak edir. Bunun pozulması (ayrı-ayrı qida komponentlarinin az va ya artıq istifadasij insanın qida statusunda menfi deyişikliklara va bunun natİcosİ olaraq alimentar xastaliklara sabab olur.

Balanslaşthrılmış qidalanmada makronitriyentlorin va ayrı-ayrı mikronutriyentlarin optimal miqdar va keyfiyyat nisbJti nazara alınır. Balanslaşdırılmış qidalanrnanın asas prinsipi zülallar, yağlar vo karbohidratlann miqdarca balanslaşdırılmasıdır. FaaliYY3td3 olan fizioloji qidalanma normalarmda Olta yaşlı insan üçün bu maddolorin İşlonİb hazırlanmış optimal nisbotiyaş, omayİn xarakteri, İqlİm, İdnıan növü va s. asılı olaraq dayiş3 bilar.

Orqanizmda üınurniyyatla vo ya kifayat miqdarda sıntez edilmayan, avozedilmayon (esensial)maddalorin balanslaşdırılmasma xüsusİ diqqot yetirilir. Ovozedilmayan komponentlorin ümuıni miqdarı balanslaşdırılmış qidalanmada 50 —ni keçir [4]

Balanslaşdırılmış qidalanma konsepsiyası fizioloji qida normaları, sağlam vo xasta insanlar üçün qida rasionlarının tertib edilmasi, yeni nesil qida mahsul4uının işlanib hazırlanması va s. asaslanır,

Balanslaşdırılmış qidalanma nazariyyasi On ill*ş qadar nıüasir nutrisiologiyada üstün mövqeya malik idi. luıkin alimin öz fikrina göra o doqma deyil, daim takmillöşnıali va qidalanma haqqında yeni elmı malumatlar, insanın möycud olma şaraitinin dayişiL ması nazara alınmaqla âlavalar olunmalıdır.

Hazırda balanslaşdırılmış qidalanma nazarıyyasi yenidan işlanir. Hazmin yeni mexanimlari Öyranilmiş miiayyan edilmişdir ki, hamı yalmz bağırsaqda deyil, bağırsaq diyarlarında, membranlarında, hÜceYT31şrd9 da gedir, avval malum olmayan hormonal sisten simbiotik mikrorqanzimlarin rolü va s. aşkar edilmişdir.

alda edilmiş yeni malumatlarla 31aqodar qida. lanma elmind3 müasir nazariyya va konsepsiyalar yaranmışdır.

Hazırda daha geniş yayılmış nazariyyalardan biri adekvat qidalanma nazariyyasidir [I].

Adekvat qidalanma nazariyyasi akademik A.M Uqolev tarafından taklif edilmişdir. Bu nazariyya yem alda edilmiş eksperimental va klinik malumatlara söykanarok, balanslaşdırılınış qidalanma nozariyyasinin asas müddaalarını özünda bir13şdirir. O bazı hamı mexanizrnlari, qida liflarinin orqanizn üçün ohamiyyati, bağırsağın simbiotik hormonlar, hormonabanzar maddalar haqqında naticalarlâ tamamlanmışdır. Bu amillar hamı prosesini maddalar mübadilasini vo orqanizmin funksiyalannı tanzimleyir.

Adekvat qidalanma nazariyyasinin asasında 4 asas prinsip durur

Qida ham orqanizm, ham da onda maskunlaşan mikroorqanizmlar tarafından manimsanilir.

Orqanizma nutriyentlar a.xını qida maddaion hesabına va alava qida maddalari sintez edJfl bakteriyalann faaliyyati naticasind3 tamin edilir. Normal qidalanma bir deyil, bir neça qida tanzimloyici maddalorla tamin edilir. Qidanın fizioloji vacib komr»nentlori ballast madd31ardir (qida lifleri).

Adekvat qidalanma nazoriyyosinin asasında sağlam qidalanmanın ınüxtalif ellili kcııscpsiyalan işlonib hazırlanmışdır [31.

Optimal qidalanma kouseıxsiyxsı sabası nozoriyya olmayıb, balanslaşdırılmış qidalaııma konsepsiyasının töwmosidir. Bu nozociyyodo enerji qida ınaddalarino tövsiyo edilon fizioloji i310bdC nonnaları qrup göstarİcilorİııdon fardi göstorİcİIJ0 keçir 18]

mahsullar insan sağlamlığına fayda veron, xostoliklar0

Funksional qidalanma konsepsiywsı son üç on illikdo metabolik, qidanın farmakologiya vo toksikologiya aspektlarindo yeni malumatların alınması ila işlonib hazırlanmışdır. Bu konsepsiya 1980-ci ilların avvallorındo funksional (pozitiv) mahsulların populyarlıq qazandlğı Yaponiyada yaranmışdır. Funksional

qarşı müqavimati yüksaldân, insan orqaııizmind3 bir ço.x fizioloji proseslari yaxşılaşdıran, uzun müddat faal hayat tarzi keçimıayş İmkan veran inqrediyentlordan ibarat qida mahsullarıdır.

arzaq xammalı va qida mahsullarının kimyavi tarkİbİnİn açılması va onlarda ayrı-ayn mikronutriyentlar va bioloji faal maddalar, o cümlodon, ahalinin sağlaınlıq vaziyyati arasında korrelyasiya Işılılığının aşkar edilmesi ila qidanın bazi xastaliklarin profilaklika va müalicasinda bir vasita olduğu fikri formalaşmışdır. Bundan alava biokimya, hüceyra biologiyası, fiziologiya va patologiyada alda edilan son nailiyatlar naticasinda tasdiq edilmişdir ki, qida orqanizmda müxtâlif îiınksiyalara nazarat edir va bunun naticasidir ki, bir sıra xastaliklarin yaranma riskinin azalması va sağlamlığın qorunmasında iştirak edir.

Bunun asasında funksional qidalanma konsepsiyası formalaşmış va yeni elmi saha -funksional nutrisiologiya işlanib hazırlanmağa başlanmışdır [2].

Pozitiv (funksional) qidalanma mahsullan onlara funksional xassalar gotiran inqrediyentlardan ibaret olmalıdır: qida liflari (hali olan va 11311 olmayan), vitaminlar (A, B, D qrupu vitaminleri va s.), mineral madd31ar (kalsium, damir), polidoymamış yağlar (bitki yağları, balıq yağı, omeqa-3 yağ turşuları), antioksidantlar (P-karotin, C, E), oliqosaxaridlar (faydalı bakteriyalar üçün substrat kimi), mikroelementlar, bifıdobakteriyalar ve s. [10].

Bu istiqamotda malumatlar toplandıqca nainki qidada orqanizmin mübadile va fizioloji funksiyalarına müsb3t tesir göstaran spesifik madd31arin normallaşdırılması problemi, ham da konkret mikronutriyentlarin va bioloji faal maddalarin profilaktik va müalicavi tasirinin öyronilmasi masalalari da vazifeler kimi ortaya çıxır.

Funksional mahsullann istehlak xassalari üç xassşdan ibaratdir (ananevi mahsullara yalnız ilk iki xassa aiddir): qidalılıq dayari, dad keyfiyyatleri va fizioloji tesir.

asas namriyyalardan başqa son illar gündelik hayata müxtâlif altemativ qidalanma nazariyyalari daxil olur

İstiqamatlonmiş (maqsadli) qidalanma konsep-

siyası. Hazırda mövcud olan fizioloji qidalanma normaları orta yaşlı insanlar üçün nazarda tutulmuşdur. Lakin sübut olunmuşdur ki, balanslaşdırılmış qidanın İstanilan formulası bütün ahali üçün eyni darocoda adekvat ola bilmaz. Müxtâlif İnsanlar qrupu mövcuddur ki, onlarda iqlim-coğrafi amillorin tasiri altında maddâlar mübadi!asinda spesifiklik baş verir ki, bu da farqli qidalanmanı müayyan edir. Ona göro da samarali qidalanmanın har bir növü kifayot qodar bircinsli ahali qrupuna tövsiyo edi13 bilar.

Fardi qidalanma konsepsiyası. Mövcud qİdalanma normaları enerji itkisi, cins vo yaş unillari nazara alınmaqla hazırlansa da, bazi mütaxassislar bela tövsiyalari üınumİ hesab edirlar va oxşar qida qabulu normalarını yalnız ahalinin kiçik qrupları üçün tövsiya edirlar. Doğnıdan da eyni yaş vo cinsdan olan va hatta oxşar şaraitda yaşayan insanlar -- bircinsli deyil, ona göra do fardi xüsusiyyatlar nazara alınmalıdır.

Qeyri-ananavi qidalanma sağlam va xast3 insanın müasir elmd3 qabul olunmuş qidalanma növü va üsullarından farqli qidalanrna növlaridir. Qeyriananevi qidalanma ham do alternativ adlanır ki, bu da bu va ya digar qcyri-ananavi qidalanma növü va qidalanma haqqında elmin tövsiyolari arasında seçim imkanı demakdir [6].

Qeyri-anarıavi qidalanmanın asas növlarina aşağıdakılar aiddir:

Vegetarianlıq (lat. "vegetarius"- bitki ) qodim qidalanma nazariyyalarina aiddir. Ciddi (mütlaq) vegetarianlıq yalnız bitki manşoli mahsullarla qidalanma va laktovegetaıianlıq südlü - bitki mahsullan ila qidalanma, laktoovovegetaıianlıq — südyumurta-bitki mahsulları ilâ qidalanma.

Vegetarianlığın tarafdarları bitki manşali mahsullarla qidalanan dahilara istinad edarak, vegetarianlığın beynin faaliyyatina va inteliekta müsbat tesirini asaslandırırlar (Pifaqor, Epikur, Platon, Ovidiy, Plutarx,Seneka,Tomas Mor, Monten, Volter, Russo, Adam Smit, Bayron va s.). Vegetarianların tasavvürüna göra heyvan manşali mahsulların istifadesi insanın hazm orqanlarının quruluşu va funksiyalanna âksdir, orqanzimda hüceyralari zaharlayan, orqanizmi şlaklarla dolduran va xroniki zaharlanma toksiki maddelerin yaranmasına sabab olur.

Bazi tadqiqatçılar qeyd edirlar ki, vegetarianlarda ürak-damar sistemi az zadalanir, qanda xolesterinin miqdan va arterial tazyiq aşağı, qanın özlülüyü zaif, hipertonik xastalikiar va s. nadir hallarda tesadüf olunur.

Lakin bir çox todqiqatçıların fikrince, vegetarianlarda zülal çatışmadığı, hipovitaminoz, disbakterioz baş verir.

Vegetarianlıq Şarqi va Canub-Şarqi Aşiya ölkalari üçün ahalinin qidalanmasında xarakter istiqamatdir. Bu regionda rangarang bitki öıliiyü zülallarla zengindir va heyvan manşoli zülalları avaz edir. Hindistan, Tailand ve digar Aşiya ölkalarinin ahalisi qida ıuşionunda denli, paxlalı bitkiler, taravoz, meyvo, gilameyva, ikilapolilar, göbaloklardon istifada edirlor. XX 3şrd3 Avropada moskunlaşan bir çox xalqlar vegetarianlığa yönalmişlor. Vegeterianlığa maraq dini nöqteyinazardan deyil, sağlamlıq, o cüm13dan heyvanlara qarşı hümanizm nöqteyi-uozardan yaranmışdır [ l].

Avropada yaranan vegetarianlıq "neovegetarianlıq” vo ya "lakioovovegeta” adını almış va bu İsa heyvanları öldürmadon qida rasıonuna heyvan monşali mahsullarırı süd vo yumuılanın daxil edilmasina imkan verir. Bela ki, heyvanlar kosilarkan güclü stress keçirir ki, bu da onların qanında, azala toxumasında böyük dozalarda adrenalin toplanmasına sabab olur.

AchqlR müalica — müoyyan dövr arzİnd3 qİdadan imtina etmâkdir. Aclıq dövrü müxt31if ola bilar — bir günden bir neça haftaya qadar (mütlaq su qabul eünakla). Bu sistemin asasında ehtiyat qüvvalari işa salmağa macbur etmak va orqanizmi son mübadile mahsul tarından tamizlamaya kömak edan müdaf13 qüvvalarinin soforbar olması duıur

Müxt31if aclıq namriyyalari vardı.Lakin uzun müdd3tli aclıq, xüsusila etraf mühitin zararli tesirleri, psixi-emosional garginlik şaraitind3 qabul edilmezdir, bela ki, orqanizmda ciddi pozulmalara sabab olur, maddalar mübadilasinda dayişiklik İsa insanın hayatında uzun illar arzind3 qalır.

Bununla yanaşı Pol Breqin taklif etdiyi aclıq namriyyasi çoxlarını maraqlandırır. Hamin nazariyyaya göre qısa müddetli aclıq haftada 1-2 defa tövsiya edilir. Bela qısa müddâtli aclıq orqanizmda toplanan toksiki maddalardan azad olmağa va çakisinin normallaşmasına kömak etmakla, insan orqanimıina müsbat tesir göstarir [5].

Çiy mahsullarla qidalanma (vitarianizm). Bu növ qidalanmanın asasında cpdim insanın qidalanma xüsusiyyatlari durur. Çiy mahsulla qidalananlar qidanın termiki emalını radd edirlar va bunu qidalılıq dayarinin saxlanması, sağlam va xast3 insanın orqanizmina daha effektiv tesiri ila izah edirlar. Lakin heç da bütün qida mahsulları bir çox sabablardan, çiy halda istifada edile bilmez, bazi mahsullar orqanizrn tarafından yalnız istilik emalından sonra (yumurta va s.) manimsenilir.

"Canlı enerji" konsepsiyası. Onun tarafdarları amindirlar ki, orqanizmd3 xüsusi, yalnız canlı varlığa xas "canlı” enerji vardır. O hansısa maddalar, süukturlar vasitasila keçir ki, bunları da heç cür materiliza etınak mümkün olmur.

Bu nazariyyanin tabliğatçılarından biri Q.Şatalovadır. O göstorir ki, qida mahsullarında yer13şan potensial enerji günaş şüalarından daxil olur. O bitkiler t3Nfından manimsanilir, he,yvan va insanlar İsa istifada edir, naticada onlara günaş enerjisi keçir.

'*ayali" dermanlar konsepsiyası. Bu konsepsiyanın tarafdarian ayrı-ayrı mahsullarda şâfaverİcİ xassalar tapırlar. Bunun asasında gösterilen mahsulun asaslandırılmadan bütün xastâliklard3 va bütün insanlar üçün müalicavi effekti reklam edilir (mas., cücermiş dan, bildirçin yumurtası va s.). İnsan orqanizmi mürakkabdir va onun orqanlarına har hansı bir mahsul vasitasila tesir göstarmak mümkün deyil.

Mütlaq optimallıq konsepsiyası. Bu nazariyyenin tarafdarları ideal pahri4 yani qida rasionunun tarkibini va qida mahsulları nisbatinin müvafiq formulunu yaratmağa cahd edirlar. Bu formula insan orqanizminin hayat faaliyyati üçün bütün hartarafli

Qan qruplanna gön qidalanma qida mahsullarının tarkibi va insan genotipi haqqında müasir malumatların nazara alındığı differensial qidalanma

konsepsiyasına aiddir. Bozi insanlar at yernaklorina, digarlori —bitki monşali, üçüncü qrup insanlar — qanşıq va ya süd mahsullarına üstünlük vermelidir [7].

Bu növ qidalanmamn mü311iflori P.Dadamo (2001) tosdiq edir ki, hor bir insanın öz tipino uyğun qidalanması olmalıdır, bunu bizâ umq ocdadlanrnız qan qrupu ila birlikda ötürmüşler.

Bela ki, insanın törendiyi neandarta!lar va kromanyonlar hamin nazariyyaya göm 0(1) qan qrupuna malik olmuşlar. Onlar ov vo balıqçılıqla qida alda etmiş, onların hazın sistemi heyvani zülallarla zangin, aşağı saviyyali karbohidratlara malik qidaya uyğunlaşmışdır. Ona göro da 0(1) qan qrupuna malik insanlar at yemeyi olmadan yaşaya bilmirlar. Danli mahsullar İsa insanın qidasına sonradan daxil olmuş, ona göro da hamin mahsullara qarşı genetik meyililik yoxdur.

A(II) qan qrupu e.3. 25-15 min il avval yaranmışdır, bu dövrdâ insan 3kinçiya çevrilmişdir, ona göra da A(Jf) qan qrupu üçün vegetarian tip qidalanma xarakterikdir.

B(III) qan qrupu taxminan e.a. 15-10 min il avval yaranmışdır. Onun daşıyıcılan Aşiya köçarilarinin ecdadlandır. Sağlam qidalanma onlar üçün balanslaşdırılmış olmalı, rasionda İsa heyvan va bitki menşeli mahsullar ola bilar.

AB(IV) qan qrupu an cavan -1000 il avval yaranmışdır. Bu qrup insanlarda mada şirasinin turşuluğu aşağı olur, ona göm da at pis manimsanilir. Qidada düyü, yulaf, taza tarav34 meyve va balığa üstünlük verilir.

Differensial qidalanmanın müvaffaqiyyati qida statusunun maddalar mübadilesi va etraf mühit amilleri ila qarşılıqlı tasird3 qiymâtlandirilmasi üsullarından asılı ola bilar. Lakin hazırda effektİv qiymatlandirilma üsullan işlanib hazırlanmamışdır.

Yeniliyi va yerine yetirilmasinda sadaliyi ilâ seçilen hemokod üsulu diqqati celb edir. Hamin üs^ul konkret insanın qida rasionundan çıxarılması lazı^m olan mahsulları seçmeye imkan verir. Üsul spesifik qan analizlerinin aparılmasına osaslanır. Lakin bu üsul da mükammallikdan uzaqdır va qida mahsulunun seçimind3 sahvlara yol verila bilar.

Şeltonun qidalanma nazariyyasinin bani* amerika diyetoluqu Hcrbert Şelton (1895-1985) qida mahsullarının uyğunluğunu ciddi reqlamentlaşdirir. Bu konsepsiyaya miivafiq olaraq eyni vaxta zülal

süd —çörakla, yarına ila, sıyıqlarla va s.) Vâ o bunu modada hamin xüsusiyyotlari ila izah edir. Diyetoloq kimi Şelton uzun illor 31zind3 hamin qidalanmaya riayet edarak onun düzgünlüyünü 90 il yaşayaraq özünd3 sübut ctmişdir. Şelton qidalanma nazariyY3Sİ

edirlar ki, ayrı qidalanma rejimi badan çakisini sağlamlığı qoruyub saxlayır, maddolar mübadilesini yaxşılaşdırır. Şelton nazariyyasinin asas postulatları: "Zülal va karbohidratlan miixtalif vaxtlarda qabul etmak”, "Müxtalif zülalları eyni vaxtda qabul "Zülalları turşularla birga qabul etmamak”,

"Darhal ycmakdan sonra şımiyyat (lâbul etmarnak”, "Yemakdan 30 dşq. -dan tez olmayaraq su va ya digar ma) e qabul etmamak” [l l ].

Ş elton nazariyyasina göm qarışıq qidanın qabul edilmesi mad3Y3 eyni vaxtda zülal, yağ va karbohidratlann daxil olmasına gotirib çıxarır ki, bunların hazıni üçün külli miqdarda fermentlar ta13b olunur, bu İsa alimin fikrinca hazm sisteminin yüklanmasina sabab olur.

Lakin eksperimental yolla göstarilınişdir ki, hazm fermentlarinin faallığı modaya qida mahsullarının ayrılıqda va ya birga daxil olması zamanı az dayişir. Müallif hazmin fiziologiyası va biokimyasının digar taraflarini nazara almır. Malumdur ki, hazm prosesi yalnız madad3 deyil, ham da bağırsaqda gedir, hazm şiralarinin fermentleri İsa çox komponentli qidanın hazmini tornin edir. Qeyri-âlverişli kombinasiyalara galdikd3 İsa, onların tasiri şişirdilir.

Ayrı qidalanma yalnız mada-bağırsaq, madaaltı vazi va ya qaraciyor xastâliklari zamanı bu va ya digar daracada qidanın hazmini yaxşıîaşdııaraq moqş3dâuyğun hesab edilir.

Lakin nazara almaq lazımdır ki, bazi insanlara bir sıra qida mahsullarının birga qabulu neqativ tasir göstarir. Bela ki, çiy taravazlaıdan sonra süd, şâkar, süd va turşsüd mahsullan, pendir, yumurta ila qobulu maqsodouyğun deyil [4].

Bununla bela, çöx osrlik tarixi olan dünya xalqlannın matbaxi bu qidalanma növünün aksinadir.

Birxer-Benner qidalanma nazariyyasina göra insan çiy halda bitki menşeli qidalanmaya üstünlük vermalidir. Çiy halda, ham da süd va yumuıtanın qabulu tövsiya edilir. Hamin mahsulların termiki emaldan keçmiş halda istifadesi da yol verilir. Hamin nazariyyaya müvafıq olaraq, insan orqanimnindâ sidik turşusu va onun duzlarının toplanmasına sabab olan mahsulların (at, balıq, quş ati, hisa verilmiş mahsullar) rasiondan çıxarılması lazımdır.

Nazariyyaya müvafiq olaraq, sutkalıq rasionun kaloriliyi 1000-1200 kkal taşkil etmolidir. Süd mahsulları va yumurtanın çiy halda qobul edilmasi etirazlar yaradır, çünki bu epidemioloji nöqteyinamdan tahlükali olub, salmoncllyoz, listerioz, tuberkulyoz vo s. tohlük31i antropozoonoz xostoliklaro gatirib çıxara bilar. Bela ki, 2014-2015-ci illard3 tokco Azarbaycanda salmonellozla 1018 - yoluxma hadisosi qeyda alınmışdır [2].

Çiy yumurtanın çoxlu miqdarda qobulu D vitamininin parçalanmasına va kalsiıım nıübadilosinin pozulrnasına sabab ola bilar. Toklif olunan kalorilik 2-3 daf3 azdır va enerji itkisini, hotta yüngül fiziki faaliyyatda bela ödomİr.

Çoxsaylı ardıcılları olan Porfiri İvanov dini anlayışlarla alaqadar olan bir sıra tövsiyalar toklif edir.

Mas., o har gun sahar tezdan ilin istanilan mövsümünda ayaqyalın havaya çıxrnağı, bir nep daf3 darindan nafas alıb, dua oxuyub, gamıayi, soyuq su ila yuyunmağı va qida mahsullarını mahdudlaşdırmağı maslahat görür. Bu tövsiyalorda orqanizmi möhkamlandirmak va Allaha inam elementlari vardır, lakin bir çox insanlar üçün komplekslar va maşğulluq, soyuqdoymaya meyillilikla alacpdar olaraq hamin tövsiyalarin yerina yetirilmosi mümkün deyil [ l ].

Mişel Montiiyak qidalanma nazariyyasi. Arıqlamağa can atan bir çox insanlar Mişel Montiiyak qidalanma nazoriyyasindan istifada edirlor. Nazariyyaya göro piylanma madaaltı vazinin faaliyyatinin pozulması va insülinin artıq hasil olması ila âlaqodardır.

İnsülin öz növbasinda karbohidratların yağa çevrilmasina kömak edir. Müollif insülin hasilatını güclandiran şâkar, nişasta, kofein va s. mahsulların istifadasini azaltmağı taklifedir.

Aralıq danizi ölk310ri üçün (İtaliya, Ispaniya, Portuqaliya va s.) ahalinin külli miqdarda balıq va digar doniz mahsulları, meyva, toravaz, ağ at (qu.ş ati), qırmızı şarabın istifadasi xarakterikdir [3].

Yapon pahrizi "Makrobiotika". Yapon pahrizi "Makrobiotika” qida rasionunda taza çiy vo ya termiki emaldan keçmiş daniz mahsullarının, göyorti va taravazlarin istifadesini taklif edir. Bazi tadqiqatçılar yaponların uzunömürlülüyünü mahz bununla izah edirlar.

Dünyanın müxtalif ölk310rind3 uzun ömürlülarin qidalanmasını öyranan herontoloqlar bela bir vahid fıkra gelmişlar ki, bu insanların uzun ömürlü hayatına ekzotik meyva-taravazlori va digar gatirilma mahsullan qabul etmayarak, onların yerli mahsullar va şarabdan istifadasi tasir göstarir.

Teklif olunan, lakin hala da elmi kitablara düşmayan, xüsusi maraq kaşb edan nazariyyalardan biri da Azarbaycan Milli Kulinariya Markazi tarafından tebliğ olunan "informasiya qidalanma” namriyyasidir. Qodim va müasir malumatım^sa asaslanaraq T.Omiraslanovun mülahizasina göra qida qabul edildikda, o, takca enerji daşıyıcısı kiıni deyil, hom da informasiya daşıyıcısı rolü da oynaya bilar. O tamizlanmiş, rafına edilmiş mohsulların infomıasiya daşıya bilmamalori fikrini do imli sülür. Buıadan digar maraqlı fikirler do meydana çıxır ki, onlardan biri do qidanın hazırlanmasında ınilliliyin, Illilli texnologiyaların gözlonilmasi prinsipidir. Başqa bir fikir İsa on sağlam qidanın yarandığı otraf ıniihit haqqında taın informasiya vermosi fikridir 1 10].

Nazariyyalarin hor birind3 qidalanma metodikasının seçiıni üçün somaroli toxum vardır, lakin hor bir yeni alternativ qidalanmanın güclü va zaif torallorİnİ bilmok vacibdir.

Bununla olaqodar olaraq, samaroli qidalaıımanın osas prinsiplorindon biri olan qidalanma rejiminin gözlonilmosi sağlam qidalanmanın başlıca göstariciJarindan biridir.

Qidalanma rejimina qİda qabulunun çoxluğu, qidanın paylaşdınlması, qabulu arasında interval, qidanın qabul vaxtı aiddir. Qidalanmanın optimal rejimi haan siste:ninın ritmikliyini vo cffektivliyini, normal hazmi va qidanın manimsanilmasini, maddalor mübadilasinin yüksek saviyyasini, yaxşı iş qabiliyyetini va s. tamin edir.

Müasir şaraitda 4 dafa qidalanma fizioloji cahatdan asaslandırılmışdır. I va ya 2 daf3 qidalanma yol verilmâ7Air. T3dqiqatlar göstarmişdir ki, bir defaya çox miqdarda qabul edilan qida mada-bağırsaq traktının faaliyyatina, hazma, ahval-nıhiyyaya, ürayin faaliyyatina, iş qabiliyyatina qeyri-alverişli tasir göstarir, piylanma, ateroskleroz, pankreatit va s. yaranır.

4 dafalik qida rejiminda sutkalıq rasionun paylaşdınlması aşağıdaki kimidir: sahar yemayi - 25⁰/0, II sahar yemayi— 15%, nahar - 35%, axşam yemayi 25%.

Müxtalif iş va tahsil rejimini nazara alaraq 3 d3falik qidalanma yol verilir: sahar yemayi - 30%, nahar - 45%, axşam yemeyi- 25%.

Qida qabulu arasında interval 4-5 saatdan artıq olmamalıdır. Uzun müddetli fasilalar qida markazinin oyanıqlığına, mad3 şirasınin faal ifrazına sabab ola bilar. Moda şirasi boş modanin selikli qişasına qıcıqlandıncı tasir göstarir (qasfrit). Qısa intervallar da maqsadauyğun deyil, belâ ki, qabul edilen qida tam hazm oluna bilmir ki, bu da hazm traktının harekat va ifrazedici mnksiyasmın pozulmasına gatirib çıxarır.

Qidanın müayyan vaxda qabulu vacib 3hamİyyat kaşb edir, bela ki, hazm orqanlarına müayyan edilmiş rejima uyğunlaşmağa va müayyan saatlarda yüksek faallığa malik va fermentlarla zangin hazm şiraiari ifraz etn-ıaya imkan verir. İstanilan qidalanma rejiminde qida son defa yatmazdan 2,5-3 saat avval qabul edilmelidir, bela ki, haun orqanları İstirahat etmalidir. Sekretor sistemlerin fasilasiz işi şiralarin gücünü amıdır, ham vazilarinın gerginlaşmasino gatirir. Hazm vazilarinin normal faaliyyatinin barpası üçün har gün 8-10 saatlıq istirahat zxuridir.

Nutrisiologiyanın asas bölmelerindan biri da aynayrı ahali qrupları üçün qida maddalori va enerjiya fizioloji talabatm — fizioloji qidalanma normalannın asaslandırılmasıdır. Normaların asaslandırılmasında ÜST va milli qidalanma normalarını işlayib hazırlayan ayrı-ayrı ölk31arin mütaxassİslarİ iştirak edir. Bu normaların xarakteristikasında aşağıdakilar nazma almır:

l. Qidalanma normaları soınarali (sağlam) qidalanmamn asas prinsjplarına asaslanır, osason balanslaşdırılmış qidalaııma lâlimi üz»rinda qurulur. Onlar müxt31if ahali qruplarının enerjiyo va nutriyentlara ta13batını aks etdiran ojla ölçülerdir.

2. Qidalanma normalan aşağıdaki işlerin yerina yetirilmasi üçün bazadır:

• 
  qida mahsulları istehsalınm va istifad3%inin
  

planla.şdınlması;

• 
  ormq rezervlarinin qiyrnatlandirilrnosi;
  
• 
  sağlamlığı tomin edan sosial müdafi3 tadbirlarinin işlonmasi;
  
• 
  kollektivlard3 (ordu, uşaq müassisolori, makt9b13r va s.) qidalanmanın taşkili va ona nomrot;
  
• 
  fardi qidalanmanın qiymâtlondirilmosi vo onun korreksiyası;
  
• 
  qidalanma sahasind3 elmi todqiqatlar.
  

3. Qidalanma normalarına vaxtaşın (taxrrıinon 10-15 ildan bir) yeniden baxılır, belâ ki, insanın 1/3 ayrı-ayrı qrupların enerji va nutrİyentlar3 tâlabatı haqqında tasavvürlor dayişir. Normalara yenidan baxılma müxtâlif ölkalarda hayat praitinin va amayin xarakterinin doyişmasi ila dikta edilir.

4.Qidalanma normaları ayrı bir adam üçün deyil, cins, yaş, amoyin xarakteri va digar amillarin bir13şdirdiyi böyük qruplar üçün hesablanır. Ona göro da tövsiya edilan qida madd31ari va enerjiya talabatın orta ölçülari konkret adam üçün nazarda tutulan normalarla, onun maddâlar mübadilasinin fardi xüsusiyyatlari, badan çakisi va hayat tarzi rwzzro alınrnaqla üst-üst3 düşmaya bilar. Bu forq 20-25 % taşkil eda bilar. Ona göre da ela sağlam insanlar var ki, normadan az va ya çox qida qabul edir. Lakin bir ço.x insanların orqanizmi müayyan hadd da.xilinda uyğunlaşa bilir. Mas., qidada demir, kalsium va ya maqnezium çatışmadıqda bağırsaqdan maddâlarin sorulması güclanir, lakin qida ila kifayet qadar enerji daxil olmadıqda, onun sarfı azalır. agar orqanimıin uyğunlaşma mexanimılari tükanibso va qeyri-adekvat qidalanmanın öhdasindan galmirsa, alimentar xastaliklar inkişaf edir.

5. Bir çox ölkalard3 qida mahsullarının markalanmasına mahsulun qidalılıq dayarİ haqqında malumat daxil edilir [6].

Qidalanma normaları dövlot nonnativ senedidir.

Normalarda tövsiya edilan ölçülar fiziologiya, biokimya, qida gigiyenası va digar sahalarin elmi naticalarina asaslanır.

Faaliyyatda olan qidalanma normaları uşaqlar va yeniyetmalar, böyüklor, yaşlı va qoca insanlar, hami1310r üçün nazarda tutulmuşdur. Bu normalm cins, yaş, badan çakisi, omayin xarakteri, orqanizıııın fizioloji vaziyyati, iqlim şaraitından asılı oltu•aq enerji va asas qida maddalarino fızioloji ta13bat daxil edilir

Bütün onmak qabiliyyotli ahali fiziki foallıq daracasina göra 5 qrupa bölünür:

I -ci qrup zehrıi oınok13 maşğul olan ohali (çox yüngül fiziki faallıq);

2-ci qnıp -- yüngül amokla moşğul olanlar@ijngül fiziki foallıq);

3-cü qrup — orta ağır amakla maşğul olanlar;

4-cü qrup ağır fiziki amakla maşğul olanla;

(yüksek fiziki iöallıq);

54i qrup xüsusi ağır fiziki oynakla maşğul olanlar ( çox yüksak fiziki faallıq).

C*dwl.insanın JS&S qidR maddalarina va enerjiya orta sutk811q

Har bir qrup cinsa göra 3 yaş kateqoriyasına ayrılmışdır: 18-29, 30-39, 40-59 yaş. Cinsa göre bölünma az badan çekisi va qadınlarda kişilarla müqayisoda az intensiv maddalar mübadilesi ila müoyyon olunur. Ona göra da qadınlarda bütün yaş vo pcş3 qruplarında enerji v.) qida madd31arin3 tâlabat kişilaro nisbaton azdır. Reproduktiv yaşda domira talabat yüksok olmaqla istisna t3şkil edir. Qadınlar üçün 5-ci qrup nazarda tutulmur.

18-60 yaşlı ahali üçün qidalanma normalarının tayini zamanı orta normal bodon çakisi kişilardo 70 kq, qadınlarda 60 kq qobul edilmişdir [l].

Qidalanma normaları 3 iqlim zonasına göra nazarda tutulur markazi, şimal va canub. Şimal zonaları ahalisinin enerjiyo talabatı morkazi zonaların ahalisindon 10-15% yüksokdir ki, bu da yağ, zülal va karbohidratların hesabına tamin edilir. Canub zonası üçün enerjiyo talabat yağların karbohidtarlarla avaz edilmasi hesabına 5% aşağıdır.

Belalikla, mahz qida mahsulları onların strukturu, hazırlanma şaraiti va qidalanma vardişlari insanın sağlamlığını müayyan edan asas amillor olub, onun sağlamlaşdırılması üçün geniş imkanlar açır. Taassüflar olsun ki, ananavi qidalanma orqanizmi müdafi3 edan kifayat qodar maddalardon ibarat deyil, burada qidalanma vardişlarinin doyişilmasi da öz tasirini göstarir. Başqa söz13, qida rasionunda bitki manş31i mahsulların azalrnası, qidaya dad va aromat gotiran qida alavalarinin istifadasi ila xüsusi emala maruz qalan tez hazırlanan qidalann qabulu insan sağlamlığına fayda gatirmir [ 12].

3DOBİYYAT

I. Qurbanov N.H„ Xâli]ova Ü.İ., Qurbanova A.A., Qida fiziologiyası, Bakı- 2003. 2. Qurbanov N.H., Omarova E.M., laş3 mahsulları texnologiyasımn nazari asasları /Qurbanov N.H., Omarova E.M.// Bakı, "İqtisad Universiteti” noşriyyatı, 2010, 550 s. 3. Maharramov M. a. Qida mehsullan istehsalmın nazari asaslan. Iqtisad Universiteti, 2015. 4. Mövsümov E. M., Yusifov N. M. Qida kimyası. Bakı: "MBM” MMC, 2010. 5. Ap03A0Ba T.M.OH3H0J10FHK rıwraı-fHR. KeMep0Bo,2004, 218 c. 6. 1103AHXKOBCKHM B.M. OH3HOJIOFHH rıwraı-iHR. CH6wp. YHHRPC.H3A.2007, 352 c. Z PyöHHa E.A., (PH3HOJIOfWq nırraHH.q, MOCKBa 2014. 8. CMJ1bHb1ğ A.B. OCHOBbJ 3Aop0Boro rıwraı-[HH - OpeH6ypr: FOY 011, 2005. 117 c. 9. CMonxp BM. PauHOHU1bHoe runaıme. KweB, «HayK0Ba AYMKa», 1991, 356 c. 10. TYIW1bHH B.A., BWIKOB A.H., PBYM0B A.H. Hay'HHbıe OCHOBb1 3AOP0Boro mırramıq: — M.: H3naTeJIRKHii AOM «flayıopawıa», 2010. — 816 c. I l. YıuıeB A.M. TeopHR aneKMTHoro H ıpoğwjıornq. - JI.: HayKa, 1991.272 c. - (.HayKa H rreXHw•ıeCK1ih nporpecc). 12.http://valeologiia.ru/knigi/aspektipolnocennogo-pitaniya-petrov/koncepcii-pitaniya

r. M. MaMN•ıeJIJIH., X. H. MapvıeA0Ba., Tİ. r. T8Hh,ıpBepmıeBü

flHThHHe,6YAYHH OLUMM 113 OCJIOBHbJX (İ)H3110JıorııqeCKHX rıoıpe6nocıeii opıaııııwa, oöecneqımacvr 'ipıı caMb1X Wh(HblX KH3HeHHb1X ğ)YHKüHjî: 06pa30Baııııe H Henpcpıjımıoe 06110BJıeııııe K.ııeîC)K TKaııeği; BOCcr,ıııowıeııwe

BeıuecrB, 06eCfJCHHBd10iUHX 06pT30Baııvıe VOPMOHOB li OGNRHHb1X npoqeccoıj, a ıaıo«e npyvııx peryyıxrop0B.

Ha OCHOBC yroro c npeBHHX Bpetyqeımo ııacromnee BpeMH 6blJl parjpaöoıaıı PHA Kotıueııuııii (Teopnğ) 11HNHtıq PâUHOHU1bHoe rıwraHııe, c6a.rıaHcvıp0BajlHoe rımaııııe, nııratıııe, 011T11MU1bHOC ııırmııııe, 4)YHKUHOtıaJ1bHOe rıHWHHe, t103HTHB1i(je (ğ)YHKUHOHUib1joe) rıırraııne, ueneııanpamıcııııoenwııjııııe, HHA1fflHAYW1bııoe ııınamıe, HCTPâAHJU10HHoe rımaHYje, 111fTaııııc cı»ıpoii nmueii (BHıapııallM3M), KOh11(C111ü1H «)KHBOİİ »ıeprıın», KOHLC[IUHH «MHHMb1X» nemPCTB,KOHueflüHH a6COJIKJTHOh 011THMU1bHOCIH, 110 ıpymıaM KPOBH, •ı•eopnx TeopHşı rıwraHHH MHURJIH MOHTHHHKa, şırıoııcıcası JUıer,ı «Maxp06H0THKa».

rurraHH* C06nroneHHe pe»cma mnvanwt*, KOTOPb1ii ABJIRTCN onr•1HM OCHOBHHX rrpHH11,H110B pat(MOHaJ1b1i0ro mnm--1M*. TaKHM 06pa30M, eCJIH JUOÅH npaRHJTbHO C06nronaTb exceJU1eBHYK) pe)KMM rurranwn, TO 3T0 YCJIOBHR uX 3110POB010 06paga

Knmqeeue c-noBa: TeopLIR nwraH11R, Bere1apøaHcTB0, POKHM nuraHHfl, ny-rpnunonorms, nyrraHHe

Contemporary scientific nutrition theories and conceptions

H. N.Mammadova„ G. M. Mammadli., P. G. Tamrverdnyeva

Nutrition — ensures 3 main life frnctions as one of the essential physiological demands of the organism: forrnation and continuous revitalimtion of cells and tissues; energy entrance for restoration of energy losses of the organism; entrance of the matters, which ensure formation of enzymes, homones and exchange processes, including other regulators.

Number of conceptions (theories) have been developed on nutrition since the old times — effective nutrition, balanced nutrition, adequate nutrition, optimum nut-ition, functional nutrition, positive (functional) nutrition, aimed nutrition, personal nut-ition, non-traditional nutrition, vitarianism, "Live energy" conception, "imaginary" medicines conception, absolute optimality conceptiorg nutrition according to blood groups, Bircher-Benner nutrition theory, Michelle Montignac nut-ition theory, Japanese diet "Macrobiotics".

There is an emcient condition for selection of nutrition methods in every theory, but it is important to know powerful and weak sides ofthe alternative nut-ition. Ensuring nuü•ition regime, which is one ofthe main principles of effective nutrition is one of the main indicators of the healthy nutrition at the same time. So, if people follow daily food norms correctly, it will ensure their healthy life.

Key words; nub-ition theory, vegetarianism, nutrition regime, effective nutrition