30
Qarag`aydoshlarning tabiatdagi va xalq xo‟jaligidagi ahamiyati beqiyos katta. Ulardan
qurilishlar uchun yog`och, mebellar tayorlashda, qog`oz
sanoati uchun xom ashyo,
smola, kanifol, kipidar, glyukozidlar va b. olinadi. Kendrlarning urug`i tarkibida 59 %
moy bor. Undan oziq-ovqat sanoatida va texnik maqsadlarda foydalaniladi. Barglari S
vitaminga boy. Qarag`aydoshlar vakillari manzarali daraxtlar sifatida ham muhim
ahamiyat kasb etadi.
Qarag`ay turkumi (Pinus)-100 ga yaqin turga ega. Tabiiy sharoitda Azarbayjon
bilan Gruziyada o‟suvchi (eldar qarag`ayi) qurg`oqchilikka
chidamliligi uchun
O‟zbekistonning ko‟pchilik shaharlarida manzarali daraxt sifatida o‟stirilmoqda.
Qarag`ay bir uyli doim yashil daraxt bo‟lib, ba‟zan butalari ham uchraydi. Qarag`ayning
ko‟p turi qimmatbaho hisoblanadi. U ayrim jinsli o‟simlik hisoblanadi. Uning ko‟payish
organlari qubba shaklida, erkak qubbalar bilan urg`ochi qubbalar har xil tuzilgan. Erkak
qubbalar juda mayda bo‟lib, bahorgi novdalar asosida boshoqqa o‟xshash cho‟ziq, sariq
rangli to‟pgulga yig`ilgan. To‟pgulda erkak qubbalar bir biriga taqalib, zich joylashadi,
har qaysi qubbaning bittadan o‟qi bo‟lib, mikrosporafillar (changchilar) unda baliq
tangachasiga o‟xshab joylashadi. Tangachalarning pastki tomonida ikkita chang
xaltachasi, ya‟ni mikrosporangiy bo‟lib ularda chang hosil bo‟ladi.
Tinim holatida har bir chang donachasi stitoplazma va yadrodan iborat. chang
xaltachalik vaqtidayoq o‟lchami ikki xil mayda va yirik hujayraga bo‟linadi.
Yirigi
vegetativ hujayra deyiladi. Maydasi keyin yana bir necha hujayraga bo‟linadi va bu
hujayralar ustma ust taxlanib ustun hosil qiladi. Ularning yuqoridagisi anteridiy
hujayrasidir. Changning tashqi qobig`ida ikki tomonda ichiga havo to‟lgan ikkita
pufakcha bor. Shuning uchun chang juda engil bo‟lib, uni shamol tez uchirib ketadi.
Qarag`ayning urg`ochi qubbalari yakka va erkak
qubbalarga qaraganda yirik
bo‟ladi. Ular bahorgi yosh novdalarning uchida – shamol uchirib kelgan changlarni
tutib qolish qulay bo‟lgan erda joylashadi va birinchi yili qizg`ish rangda bo‟ladi.
Urg`ochi qubba tashqi va ichki tangachalar bilan qoplangan kalta o‟qdan iborat. sirtqi
tangacha yupqa bo‟lib, pardaga o‟xshaydi. Bu tangachalar qo‟ltig`ida yirik va seret
tangalar rivojlanib, ular urug` tangachasi (makrosporafill) deyiladi. Qarag`ay gullaganda
qizil rangli urg`ochi qubbalarning tangachalari bir biriga zich taqalib turmaydi, ular
31
orasida tirqish hosil bo‟lib, chang tirqish orqali qubba ichiga kiradi. Urug` tangachasi
asosida oval tanacha shaklida ikkita urug`kurtak hosil bo‟ladi. Urug`kurtakka
tushgan
chang keyingi yilgacha saqlanadi va bahorda o‟sib naycha hosil qiladi. Bu vaqtda
naychaning uchida ikkita sperma rivojlanadi. Naycha chang yo‟li orqali urug`kurtak
ichiga o‟sib kiradi va uchi erib ketib, ularning biri hujayraning yadrosi bilan qo‟shiladi,
ikkinchisi nobud bo‟ladi. Tuxum hujayra urug`langandan keyin undan urug` murtagi
rivojlanadi. Urug`kurtak esa butunligicha urug`ga aylanadi. Qarag`ay urug`i ikki yil
davomida etiladi. Bu paytda qubba juda o‟sib ketadi, urug` etiladigan vaqtda qubbaning
tangachalari qurib,
jigarrang tusga kiradi, tangachalar orais biroz ochiladi va urug`
osongina to‟kilishi mumkin bo‟lib qoladi. Shunday qilib, qarag`ayning gullashdan to
urug`i etulguncha bo‟lgan to‟liq jinsiy ko‟payish stikli ikki yilga cho‟ziladi. Bu vaqt
ichida qubbalarning morfologik tuzilishi va rangi anchagina o‟zgaradi. Qarag`ayda har
yili qubbalarning uch xilini 1)changlanish jarayonida hosil bo‟ladigan
qizil rangli,
mayda qubbalar, 2) urug`lanish jarayoni boradigan yashil rangli, birmuncha yirik
qubbalar 3) urug` etiladigan jigarrang qubbalarni uchratish mumkin. qarag`ay urug`lari
qanotsimon bo‟lib, yupqa o‟simtalari bor, ular shu o‟simtalar yordamida shamolda uzoq
joylarga tarqaladi.
Oddiy qarag`aydan tashqari pista qarag`ay (Pinus sibirica) ham uchraydi.
Pista
qarag`ayning urg`ochi g`uddalari yirik, qattiq po‟stli, seryog` urug`li bo‟ladi. Ular “kedr
yong`og`i” deb ataladi va ovqatga ishlatiladi. O‟zbekistonda va O‟rta Osiyoda boshqa
respublikalarida qarag`ay yovvoyi holda o‟smaydi. Lekin ba‟zi turlari ekib o‟stiriladi.
El (qizil daraxt) turkumi (Picea) ga 30-50 ga yaqin tur kiradi, ular soyasevar
o‟simliklar bo‟lib, Shimoliy, Sharqiy Evropada, g`arbiy va Sharqiy Sibirda, Kavkazda,
O‟rta Osiyo tog`larida, Shimoliy Amerikada tarqalgan.
El turlarining ayrimlari 50-60 m dan to 80 m gacha balandlikka ega. Ular 500-600
yil yashaydi. O‟rta Osiyoning Tiyanshan va Jung`or Olatog`ida
hamda Xitoy
chegarasigacha bo‟lgan xududlarda Shrenk eli o‟sadi. El daraxti shoxlari yanvar oyida
o‟tkaziladigan yangi yil archa bayramida bezatish uchun ishlatiladi.
Qora qarag`ay (Picea excelsa) Evropa o‟rmonlarida keng tarqalgan. U O‟rta Osiyo
tog`larida (Jung`oriya Olatovi, Tyan - Shanda) tyan – shan qoraqarag`ayi o‟sadi. Bu
32
daraxtning bo‟yi 40 m, diametri 2 m keladi. Shox shabbasi ingichka konussimon bo‟lib,
pastga egilib turadi va tog`larni yuvilishdan saqlaydi.
Dostları ilə paylaş: