Qoşa qanad

İslamda elmlərin renessansı

Tarix səhifələrini vərəqləyib, görəsən, təzədən elmdə liderliyə nail ola bilərikmi? Burada bir şeyi ifadə etmək is­tərdim ki, bir bütün olaraq hamımız, xüsusilə də gənc­lə­ri­miz, bunu özlərinə məqsəd kimi qarşıya qoymalıdırlar. Təki biz, fikir inanclarımızdan qopmayaq və İslamın ilk dövrlərindəki həyatımızı yaddan çıxarmayaq. Ancaq bu­nun renessansa gedən kəsmə yol olmadığını da unut­ma­ma­lıyıq. Bugünkü şərtlər daxilində, bu yola qədəm qoy­muş hər hansı bir ölkənin gəncliyi həvəsləndirilməli və millət də arzulu bir fədakarlıqla özünü bu işə həsr etməli, in­san potensialımızın yarıdan çoxuna müsbət elmlər tədris etmə­li, fundamental və tətbiqi elmlər sahəsindəki araş­dır­ma və tədqiqat işləri ÜMM-un 1-2%-i ayrılaraq dəstək­lən­məli və bunun da ən az dörddə biri fundamental elmlərə ayrıl­ma­lı­dır.

Yaponiyada bu, Meiji inqilabında İmperatorun bili­yin harada olursa-olsun, tapılıb əldə ediləcəyi barədə and içməsi ilə həyata keçirilmişdir. Sovet İttifaqında isə buna, Pyotr tərəfindən qurulmuş Sovet Elmlər Akademiyasında üzvlərin sayını artırmaqla və bütün elm sahələrində aparıcı olmaq arzusuyla nail olunmuşdur. Bu gün bu akademiya xalqın qibtə etdiyi prioritetlərə və imtiyazlara sahib, yarım milyon elm adamı ilə özünü idarə edən bir cəmiyyətə çev­ri­lib. Akademiyanın üzvü Malçevə görə bu, 1945-ci ildə - sovet iqtisadiyyatının müharibə xərcləri ilə darmadağın ol­duğu bir dövrdə reallaşdı. O vaxt Stalin elmə üstünlük ver­mək qərarına gəlir. Heç kimsəylə məsləhətləşmədən So­vet Elmlər Akademiyası ilə əlaqədar bütün elm adam­larının və texniki işçilərin maaşını 300% məbləğində ar­tı­rır. Di­na­mik gənc kişi və qadınlar elmi işçi vəzifəsinə də­vət olunurlar.

Buna oxşar bir hadisə də, indi planlı bir şəkildə və çox yüksək sürətlə Çin Xalq Respublikasında baş verir. Bu sürətlə, XX əsrin sonuna qədər fəza elmlərində, gene­ti­ka­da, mikroelektronikada, yüksək enerji fizikasında və ter­mo­nüvə enerji mənbələrində İngiltərəni ötüb keçməyi qar­şı­sına məqsəd qoyublar. Çinlilər bütün fundamental elm­lərin vacib olduğunu, bugünkü aparıcı elm sahələrinin gə­lə­cəkdə özünə tətbiq sahəsi tapacağını çox yaxşı bilirlər. Bu arada, İslam millətlərinin ÜMM-un Çininkindən çox ol­­duğunu və insan potensialının da heç də ondan aşağı ol­madığını yada salaq. Və Çin bizdən bir neçə onillik müd­dətdən çox qabaqda deyil. Biz də, heç olmasa, Çinlə rə­qabət edərək hədəfimizi müəyyənləşdirə bilmərikmi?

Sözü gedən cəmiyyətlər «yapon» ya da «çin» və ya «hind» elmi kimi müxtəlif şüarlarla təhrif olunmayıblar. Baxmayaraq ki, araşdırma və tədqiqat sahələrinin seçil­mə­sində prioritetlər cəmiyyətdən cəmiyyətə dəyişir, elmin qa­nunları, ənənələri və üsulları universal olaraq qalır. Bu ölkələr «qərb» elmini və texnologiyasını mənimsəməklə öz mədəni dəyərləri məhv olacaq qorxusuna qapılmırlar. Öz adət-ənənələrinə «zəif» deyib təhqir etmirlər.

Daha əvvəl elmlərin himayə altına alınmasından da­nış­mışdıq. Bunun bir tərəfi də, bir elm adamının özünü elmi işlərə həsr etməsinin təminat (zəmanət) altında ol­ması və bunun davam etdirilməsi məsələsidir. Bu gün bir ərəb və ya müsəlman elm adamı və texniki işçisi – ki, Zah­lanın hesablamalarına görə bu cür otuz mindən çox adam var – əgər lazımlı xüsusiyyətlərə sahibdirsə, ABŞ-da və ya İngiltərədə həyatı boyunca kifayətedici məbləğdə bir gə­lir­dən arxayın ola bilər. Bu şəxs, təkmilləşmək və in­kişaf et­mək üçün etibara, bərabər hüquqlara sahib olar. Belə bir şeyin bizim cəmiyyətdə mövcud olub-olmadığını öz-özü­müzə soruşmalıyıq. Sırf hökumətimizin müxalif olduğu bir ölkədən gəldiyi üçün elm adamlarına qarşı fərq qoyub-qoymadığımızı, hətta vəzifələrindən azad edib-etmədiyi­mi­zi özümüzə sual verməliyik.

ABŞ-ın elmlərdə uzun müddətdir davam etdirdiyi irəliləyişi, müharibə illəri ərəfəsində Avropadan qaçmağa məcbur olan elm adamlarını çox yaxşı qarşılayaraq əldə et­diyi danılmaz bir həqiqətdir. «Lakin bu qarşılama səthi de­yildi. Bu elm adamlarına vətəndaşlıq haqqı verildi. «İş­gü­zar səfərləri» qurtardıqdan sonra dərhal ölkələrinə qayıt­malarından söhbət getmirdi. Beləcə, bu elm adamları in­gi­liscə öyrəndilər. ABŞ-da ailə qurub, uşaqlarını burada bö­yüt­dülər. Hər kəsin bildiyi məşhur bir Enriko Fermi əh­va­latı vardır: Fermi 1938-ci ilin dekabr ayında aldığı No­bel mükafatı ilə özünün və ailəsinin yol pulunu ödəyərək, hə­min mərasimdən sonra ABŞ-a getmişdi. Fermi ABŞ-da ilk atom reaktorunu qurma tapşırığını alanda hələ köçkün sta­tusu üçün lazımi rəsmi proseduraların başa çatmasını göz­ləyirdi. Yuxarı instansiyalar bu proseduraları, Aksis Təşki­la­tını narahat edər qorxusuyla sürətləndirmək istəməyiblər. Məsələ bunda idi ki, görəsən bizim ölkəmiz idxal etdiyi elm adamlarından heç olmasa ən yüksək səviyyədə olanlar üçün hansı təşəbbüslər göstərir? Bu insanlara şəxsi ra­hat­lıq verə bilirmi? Bizim üçün var gücləri ilə araşdırma mək­təbləri qursunlar deyə onları qucaqlayaraq qarşılaya bilirikmi?

Məncə, İslam ölkələri arasında gözlə görünən siyasi birlik hələ mümkün olmasa da, bir elmi əməkdaşlıq qurma ehtiyacı var. Belə bir əməkdaşlıq İslam elminin güclü dövr­­lərinin – İbn Sina və əl-Biruni kimi Orta Asiya mən­şəli insanların çox rahat ərəbcə yaza bildikləri, və ya on­ların müasiri İbn Heysəmin Abbasi xəlifəsinin hakimiy­yə­tindəki Bəsrədən çıxıb, Abbasilərin rəqibi olan Fatimi xi­la­fətinə gedə bildiyi zamanların - böyük bir gerçəkliyi idi. Yeni bir İslam elmi birliyi üçün həm biz elm adamları, həm də hökumətlərimiz yenidən şüurlu bir istək və oyanış göstərməliyik. Bu gün biz İslam ölkələrində olan elm adam­ları həcm, elmi mənbə və elmi istehsal cəhətdən, bey­nəlxalq normalarla müqayisədə, yüz də bir ilə onda bir­lik kiçik bir hissəni təşkil edirik. Heç olmasa, elmi re­surslarımızı birləşdirməyimiz, bütün İslam ölkələrinə ya­yılmış elmi mərkəzlərdə özümüzü bir birlik olaraq hiss edib, buna əsasən işləməyimiz lazımdır.

Bu təşəbbüsü dəstəkləmək üçün, fərz edək ki, iyirmi beş illik bir müddət boyunca bu elmi əməkdaşlıq çərçi­və­sində elm adamlarına keçmişdəki İslami əməkdaşlıq illə­rində olduğu kimi, daxili siyasət və məzhəb fərqlərindən uzaq, xüsusi bir yeri olan, xüsusi bir toxunmazlığa sahib şəraiti hökumətlərimizdən tələb edə bilərikmi?

Son olaraq, elmi fəaliyyətimizin beynəlmiləl elmdən təcrid olunduğu qeyd edilməlidir. On altı elmi birliyin üz­vü olan Misirdən başqa, heç bir İslam ölkəsinin çox müx­təlif elm sahələrində müntəzəm iştirak etdiyi beynəlxalq elmi birliklərin sayı beşdən çox olmaması təəccüb doğuran bir həqiqətdir. Bizim sərhədlərimiz daxilində heç bir elmi araşdırma mərkəzi qurulmayıb. Bu sərhədlər daxilində çox az beynəlxalq elmi konfranslar keçirilir. İçimizdən çox az insan, əgər öz ölkəsində yaşayır və işləyirsə, xaricdəki el­mi quruluşlara və yığıncaqlara gedə bilir. Belə bir səfər israflı bir lyuks kimi görülür.

Məhz bu təcriddir ki, məni Beynəlxalq Nəzəri Fizika Mərkəzinin qurulması təklifinin verilməsinə məcbur etdi. Ta ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrin fizikləri, öz sahə­lə­rin­dəki yeniliklərdən xəbərdar olmaq üçün ora-bura get­mə­yə başladılar. Bu mərkəz iki BMT quruluşuna – Bey­nəl­xalq Atom Enerjisi Agentliyinə və YUNESCO-ya – bağlıdır. Mərkəzdə hər il inkişaf etməkdə olan ölkələrdən gələn cəmi 1000 fizik arasından yüz yetmişə yaxın ərəb və müsəlman fizik dəstəklənir. Bunlardan on beşi Küveyt Elm Vəqfi ilə Küveyt və Qatar Universitetləri, qalanı da mə­nim İtaliya və İsveçdən əldə etdiyim yardımlarla dəs­tək­lənir.

Bundan əlavə, sadəcə olaraq elm adamlarının maddi təcridindən şikayət etmirik. Bizi həm də beynəlxalq elm nor­malarından kənarda qalmağımız narahat edir. Öz ölkə­mizdə elmi təşəbbüsləri həyata keçirmə tərzimizlə Qərb­də­ki və ya SSRİ Elmlər Akademiyasındakı elm adamlarının tətbiq etdiyi özünüidarə üsulu arasındakı uçurumdan danı­şıram. Belə ki, bizim nə inkişaf etmiş həmkarlar təşkilatı sis­temimiz, nə müstəqil keyfiyyət və sənət işimiz, nə elm adamları tərəfindən idarə edilən elmi müəssisəmiz, nə də baş­qa bir gəlir mənbəyimiz var.

Konkret desək, İslam əməkdaşlığında reallaşdırıla­caq elmi renessans beş prinsipə bağlıdır: əsaslı bir qərar­lı­lıq, himayədarlıq, etibar, özünüidarə və elmi təşəbbüs­lə­rin beynəlmiləlləşdirilməsi.

«Bir qəvim özünü dəyişdirməzsə, Allah da o qəvmi dəyişdirməz». (13:11)

Heç kimin şübhəsi olmasın ki, elmə belə yanaşanlara qarşı çıxanlar olacaqdır. Əsl faciə, belələrinin çox vaxt səh­vən İslamın dini ənənələri adından çıxış etdiklərini id­dia etməsidir. Belələri bu gün də mövcuddur. Londonda çap olunan və çox oxunan İslami bir aylıq jurnaldan aldı­ğım cümlələr bunların elm haqqındakı təsəvvürlərini çox yaxşı əks etdirir:

«Orta əsrlərin elmi, həqiqətən də, İslami bir elm idi mi?

Əl-Kindi, əl-Farabi, İbn Heysəm və İbn Sina kimi or­ta əsr İslam alimlərinin həyat yolu göstərir ki, fərd ola­raq bir müsəlman olmaqdan başqa, şəxsiyyətlərinin və əsər­lərinin İslama heç bir aidiyyəti olmamışdır. Əksinə, onların həyat tərzləri tamamilə İslamdan kənar idi. Bun­la­rın tibb, kimya, fizika, riyaziyyat və fəlsəfədəki nailiy­yət­ləri yunan təfəkkürünün təbii və məntiqi davamıydı.

Əl-Kindi Mutəzilə inanclarına bağlı idi… İbn Hey­səm isə digər bir Aristotelçi idi. Elm tarixçisi De Boerin ifadəsiylə, «ibn Heysəm müxtəlif doktrinaları araşdırmış və bunların, demək olar ki, hamısının həqiqəti axtarmaq üçün az ya da çox dərəcədə uğurlu təşəbbüslər olduğunu başa düşmüşdür». Ona görə, həqiqət sadəcə hiss orqan­la­rı­nın hiss etdiyi şəkildə maddi olaraq ortaya qoyulan bir şey idi. Ümumiyyətlə, İbn Heysəmin mövcud inanışlara qarşı çı­xan bir inqilabçı kimi bilinməsi və İslam dünyasında ha­radasa tamamən unudulması heç də təəccüblü deyil…»

Bu nöqtədə hər hansı bir tərəddüd yoxdur. Öz dedi­yi­mizi özümüz başa düşmürük. Gördüyü işlər sayəsində mü­səlmanların etibar və şərəf qazandığı bir insana qarşı yazıçı davam edərək, keçmiş elmi ənənələrimizi yıxan ey­ni tip tədric siyasətini müdafiə edir:

«Qərbin siyasi hakimiyyətindən qaçmış ölkələr bunu tək tərəfli olaraq uyğun bir izolyasiya təlqini vasitəsilə hə­yata keçirmişlər. Həm Rusiya, həm də Çində vəziyyət belə olmuşdur. Əgər komandan Perri Yaponiya ilə Ameri­ka ara­­sında iqtisadi münasibətlərin başladılmasını Yaponiya­nın işğal edilməsini təxirə salan bir şərt kimi irəli sür­mə­səydi, Yaponiyada da oxşar vəziyyət alınacaqdı…

İslam ölkələri Qərbin həm elmini, həm də texnolo­gi­yasını almaq ehtiyacından imtina etmək yoluyla, özlərini təcrid edərək bir elm siyasəti işləyib hazırlamalıdırlar».