Qoşa qanad

c) Ölkələrimizdəki texnologiya

Müqəddəs kitabımızda təfəkkür və təzkirə – bilik əldə etmək qədər bu bilik səviyyəsində təbiətə hökm et­məyə də – eyni dərəcədə əhəmiyyət verilir. Qurani-Kərim, bizə vaxtilə texnologiyaya hakim olmuş Davud (ə.s.) və Süleyman (ə.s.) hadisələrini anladır:

«Və Biz dəmiri onun üçün yumşaltdıq…», «Küləkləri onun əmrinə verdik» və «Əmri altında cinlər vardı…» (34:10-10)

Yəni, mənim sadə mülahizələrimlə desək, sarayların, sədlərin, su bəndlərinin və anbarların inşaatında istifadə edi­lən dövrün texnoloji gücünü nəzarət altına aldı. Və da­ha sonra Zülkarneyn hadisəsi ilə dəmir və əridilmiş mis­dən qala bürclərinin inşa edildiyi xatırladılır. Beləcə, me­tallurgiya, ağır konstruksiya texnologiyaları, küləyin gücü və kommunikasiya texnologiyalarına işarə edilir. Hər mü­səlmanın bildiyi kimi, Qurani-Kərim bunlardan gələcək üçün bir nəsihət, insanlar üçün bir nümunə olsun deyə bəhs edir.

Bunun bir misalı da, həmişə ən son müdafiə tex­no­lo­giyasını qurmaq istəmiş Peyğəmbərimiz tərəfindən ortaya qoyulmuşdur. Onun Ərəbistanda ilk dəfə «xəndəyi» mü­dafiə metodu kimi istifadə etməsini yada salın. Və ya Hey­bər qalasını almaq üçün Bizansdan mancanaqlar gətirt­mə­sini düşünün. Düzdür, qala bunlar gətirilməmişdən əvvəl alın­mışdı; ancaq bu qurğular ərəblər üçün çox yeni bir dö­yüş silahı idi.

Bizim cəmiyyətimizin texnologiyada – xüsusilə də yeni elmi nailiyyətlərə əsaslanan texnologiyada – ən yük­sək ustalığa çatmasına çətinlik törədən maneələr nələrdir? Buna baxmayaraq, son on il ərzində ərəb-islam ölkələrində çox qısa bir müddətdə texniki imkanların hazırlanmasına sərf olunan əmək və vəsait insanlıq tarixində heç bir vaxt sərf olunmamışdır. Belə ki, Zahlana görə, hələ 1978-ci ilə qədər bu ölkələr və xarici sponsorlar arasındakı texnoloji kontraktlar üçün 400 milyard dollardan çox vəsait xərc­lən­mişdir. Bu proyektlərə zülallar və neft-kimya məhsulları (160 milyard), nəqliyyat və dövlət xidmətləri (80 milyard), dəmir-polad, dərman preparatları, gübrə istehsalını da əha­tə edən sənaye müəssisələri daxildi.

Təəssüf ki, bu proyektlərin çoxu texnologiyadan kə­nar metodlarla həyata keçirildi. Proyektlərin həyata keçi-ril­məsində, hələ inkişaf etməkdə olan ərəb texniki heyəti­nin iştirakı olmadı, bu potensialdan istifadə edilmədi. Bu­nun səbəblərindən biri proyektlərin parçalanmış, hissələrə bölünmüş olmasıydı. Belə ki, Zahlana görə, 1976-cı ilə qə­dər neft-kimya sahəsində həyata keçirilən 584 layihə 83 bey­nəlxalq firma tərəfindən planlaşdırılmışdı. Bu təcrübə­dən sonra, ərəb dünyasında heç bir ərəb ölkəsinin bu pro­yektlər üçün lazımi dizayn və konstruksiyanı təmin edəcək texniki bazası, bunları yaxşılaşdıracaq və lazım gəldikdə dəyişdirəcək infrastrukturası olmadı, indiyədək də yoxdur.

Bunun əksinə, demək olar ki, bütün ərəb millətləri qə­­­dər əhalisi olan və iyirmi il əvvəl neft-kimya sahəsinə girmiş Yaponiyanı ələ alaq. Yaponlar əzəldən bəri belə qur­­ğuları ixrac etməyin yollarını axtarırdılar və nəticədə son iyirmi il ərzində hər üç yapon qurğusundan biri ixrac edildi. Yaponların kifayət qədər insan potensialından baş­qa, istəkləri də vardı. Əgər kifayət qədər texnologiya ilə məş­ğul olan insan potensialı olmasaydı belə, bunları yetiş­dirmək çox asan idi; çünki ölkədə onsuz da güclü bir elmi baza mövcuddur. Və yüksək elmi səviyyələri ilə tanınan bu insanlar nə edəcəklərini çox yaxşı bilirdilər.

Bu sahədə kökləri bir neçə əsr əvvələ gedən bir səh­lənkarlıq nəticəsində necə geri qaldığımızı daha yaxşı başa düş­mək üçün, o vaxtlar İstanbulda İngilis səfiri olan Uil­yam Etonun 1800-cü ildəki təəssüratlarını necə danış­dı­ğı­na fikir verək: «Bir dəniz səyahəti və maqnitin istifadə edilməsi heç kimin ağlına gəlmir… Zehni genişləmənin və inkişafın böyük mənbəyi olan səyahət, tamamilə dinlərinin qəti əmrləri ilə və rəsmi vəzifəsi olmayan bir şəxsin əcnə­bilərlə münasibətini xoş qarşılamayan bir anlayışla məh­dud­laşdırılmışdır… Buna görə də, elmlə məşğul olan bir kəsə rast gəlmək olmur… Top-tüfəng düzəltməklə məşğul olan ya da gəmi inşa edən yaxud buna bənzər bir iş görən sadə emalatçıdan başqa, bir ixtiraçı çıxsa, ona qarşı dəli bir adamdan bir az yaxşı davranardılar, vəssalam». Söz­lə­rini müasir bir hökmlə bitirir: «Özlərinə istifadəyə yararlı və qiymətli mallar gətirənlərlə alış-verişi xoşlayırlar, an­caq bunları istehsal etməyi sevmirlər».

Bu gün belə, istehsalatda özümüzü təmin eləmək sə­viyyəsinə çatmaq üçün maraq göstərməməyimizin səbəbi nə olmuşdur? Bir neçə İslam ölkəsindən başqa – İndone­ziya kimi – bu problemin həlli bütün ölkələr üçün eynidir: qərarverici mövqedəki şəxslər texniki mənşəli şəxslər deyildir. Ölkələrimiz planlaşdırıcılar və idarəçilər üçün bir cənnətdir. Ancaq texniki mənşəli adamların qərarların alın­­masında payı yoxdur. Məsələn, Pakistanda Plan­laş­dır­ma Komissiyasının 3 il bundan əvvələ qədər bir elm və tex­nologiya şöbəsi yox idi. Bundan başqa, İngilis-Hind in­zi­bati idarə sistemindən irəli gələn bir ənənənin təsiri ilə, ən azı Pakistanda, indiyədək texniki mənşəli bir nəfərin qə­rar vermək qabiliyyətinin olmadığı, verdiyi qərarın uzaq­­­görən olmayacağı qəbul edilir. Deyəsən, biz Yaponi­yada, Çində, Koreyada, İsveçdə, Fransada, bir sözlə, sabit inkişaf edən bütün ölkələrdə elm adamları, texniki şəxslər və dövlətin, sənayenin inkişafını planlaşdıran mü­tə­xəs­sis­lər arasındakı mükəmməl ahəngi, müştərəkliyi və etibarı san­ki hiss etmirik.

Sənaye və elm təməlinə əsaslanan texnologiya ilə ya­naşı, kənd təsərrüfatı, səhiyyə, biotexnologiya, enerji sistemləri, kommunikasiya və müdafiə sistemlərində elm üçün geniş tədqiqat sahəsi vardır. Bütün bu sahələrdə və xüsusilə, müdafiə sahəsində də vəziyyət, təəssüf ki, ey­ni­dir. Müdafiə və təhlükəsizlik sahələrində xaricdən hazır sa­tın almaya «bəli», müdafiə vasitələrinin istehsalı və tex­no­logiyasına isə «xeyr» deyirik. Bu vəziyyət qarşısında in­san istər-istəməz ümidsizliyə qapılır. İbn Haldunun sərt ifadələriylə desək: «Yuxarı mövqedəkiləri hərəkətə gətirən faktor, daha yüksək rifah şərtlərini axtarmalarıdır… Əgər tamahkarlıq bir şəhərdə və ya millət içində yayılsa, o vaxt Allah qəzəblənər… və Allahın Qurandakı sözlərinin mə­na­sı da budur:

«Bir ölkəni məhv etmək istədikdə, onun ər­kö­yün başçılarına əmr edərik. Lakin onlar pis-pis işlər törədərlər. Beləcə, hökm vacib olar və onu dar­madağın edərik» (17:16).