Qoşa qanad

Quran və elm

Müasir elm: insanlığın ortaq mirası

İslam dünyasında elmlərin geriləməsi

Elmin məhdudluğu

İman və elm

İslam ölkələrində elmlərin ən son vəziyyəti

İslamda elmlərin renessansı

İslam ölkələrində elmlərin dirçəlişi üçün lazımi addımlar

İslam dünyasında elmi vəqflər

(1926 - 1996)

Professor Dr. Əbdüs-Səlam

İlk müsəlman Nobel mükafatı laureatı

Elmə və millətə həsr olunmuş həyat

Əbdüs-Səlam XX əsrin böyük nə­­zəriyyəçi fiziklə­rin­dən biri, böyük elm təşkilatçısı, vətənpərvər alim, ilk mü­səl­man Nobel mükafatı laureatıdır.

Əbdüs-Səlam 29 yanvar 1926-cı ildə Britaniya Hin­dis­tanının Cəng adlı kiçik bir şəhərində (indiki Pa­kis­tan əra­­­zi­sin­də) qə­dim ənənələrə malik ziyalı və mö­min ailə­sində dün­ya­ya gəlmişdir.

14 yaşında o ən yüksək göstə­ri­ci­lərlə Pəncab uni­ver­si­te­tinin Hökumət kollecində oxumaq üçün təqaüd almış və 1946-cı ildə oranı bitirmişdir.

Həmin ildə Əbdüs-Səlam burs alaraq oxumaq üçün Kem­­bricə, St. John's Kollecinə yollanmış və 1949-cu ildə həm riyaziyyat, həm də fizika üzrə birinci olmaqla fərq­lən­mə bakalavr dərəcəsini almışdır. 1950-ci ildə fizika üz­rə möh­tə­şəm tədqiqat işinə (pre-doctoral) görə o Kem­bric univer­si­teti tərəfindən mötəbər Smit mükafatına layiq gö­rünmüşdür. 1951-ci ildə o, Kembricdə kvant elektro­di­na­­mi­­kası üzrə fun­damental tədqiqatlarına görə nə­zəri fi­zi­ka üzrə PhD almış­dır.

Əbdüs-Səlam 1951-ci ildə Pakistana qayıdır və La­hor­­da­kı Hökumət Kollecində riyaziyyatdan dərs de­məyə baş­la­yır, 1952-ci ildən isə Pəncab Universitetində Riya­ziy­yat ka­fedrasının rəhbəri vəzifəsinə layiq görülür. Vətənə qa­­­yı­dan­da o düşünürdü ki, burada tədqiqat mərkəzi (mək­təbi) yara­dacaq, lakin tezliklə aydın oldu ki, bu mümkün deyil. Nəzəri fizika üzrə tədqiqatlarını aparmaq üçün onun xaricə get­mək­dən başqa çarəsi qalmır. İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə ya­şayan çoxlu sayda gənc istedadlı nəzəriy­yə­çi fiziklərin po­ten­sialını realizə etmək üçün Əbdüs-Səlam bütün öm­rü boyu çalışmış, böyük təşkilati işlər gör­müşdür. Onun Triest­də yaratdığı Nəzəri Fizika üzrə Bey­nəl­xalq Mərkəz (ICTP – International Centre for Theo­re­ti­cal Physics) istedadlı gənc fi­ziklərin öz tətillərini görkəmli alimlərin işti­rakı ilə elmin ön cəbhəsində aparılan araş­dır­ma­larla do­lu mühitdə keçirmək imkanı verirdi. 1954-cü ildə Səlam doğ­ma vətənini tərk edə­rək Kembricə müha­zi­rə­lər vermək üçün gedir. Lakin o, elm siyasəti üzrə müşa­vir kimi vaxtaşırı Pakistana da baş çəkir. Onun Pakistan üçün gördüyü işlər çox dəyərli, perspektiv və əhatəli ol­muş­du. Əbdüs-Səlam Pakistanda 1961-1974-cü illər ər­zin­də Prezidentin Elm üzrə Baş məsləhətçisi olmuşdur.

O, 1957-ci ildən Londondakı İmperial Kollecinin Nə­­zəri fizika kafedrasının professoru və 1964-cü ildən ey­ni za­manda Triestdəki ICTP-nin direktoru vəzifəsində ça­lış­mış­dır. 40 ildən artıq bir dövrdə o, elementar zərrəciklər fizi­ka­sının nəzəri problemləri üzrə intensiv tədqiqatlar apar­­mışdır. Əbdüs-Səlam bu sahələrdə ya ilk işlər görmüş ya da öz bö­yük ideyaları ilə bir çox əhəmiyyətli araşdır­ma­ların inki­şafı üçün münbit mühit yaratmışdır.

Ömrünün son otuz ilində öz yüksək akademik re­pu­ta­­si­yasından istifadə edərək bir çox beynəlxalq elmi are­na­larda aktiv və təsirli fəaliyyət göstərmişdir. İnkişafda olan ölkə­lər­də elm və texnologiyanın gəlişməsi ilə bağlı Birləş­miş Millətlər Təşkilatının bir çox komissiyalarının işi­nə dəstək olmuşdur. Professor Əbdüs-Səlam boynuna gö­tür­dü­yü bu qədər işlərin öhdəsindən gəlmək üçün bayramları, istirahət günlərini, əyləncə və şadyanalıq məc­lislərini qur­ban verirdi. Belə bir şəraitlə üzləşən ICTP-in işçiləri nor­ma­dan artıq işlə­diklərindən şikayət etmirdilər.

O, ICTP-nin rəhbəri qismində bu Mərkəzin əsas məq­­sədinin – inkişaf edən ölkələrin ehtiyaclarına xüsusi diq­qət yetirməklə bərabər nəzəri fizikanın mühüm prob­lem­lərinin tədqiqi və təlimini unutmurdu.

Atom Sülh üçün medalından və mükafatından əldə edi­lən gəlirləri Əbdüs-Səlam gənc pakistanlı fiziklərin ICTP-yə gəlmələrini təmin etmək üçün fondun təşkilinə sərf etmişdi. Əbdüs-Səlam 1979-cu ildə aldığı Nobel Mü­ka­fatının öz payına düşən hissəsindən bir penni belə özünə və ya ailəsinə xərcləməmiş, bütün pulları inkişaf edən öl­kələrdən olan fiziklərin ehtiyaclarının ödənilməsinə sərf etmişdi.

Məlumdur ki, Əbdüs-Səlam İslama sadiq olan adam ol­muş və din onun həyatında sadəcə bir guşədə yer tutma­mış­dı; onun işi də, ailə həyatı da dini inam ilə bir vəhdət təş­kil edirdi.

1959-cu ildə, 33 yaşında, Əbdüs-Səlam Kral Cəmiy­yətinə (Fellow of the Royal Society) üzv seçilən ən gənc alim olmuşdur.

1960-cı illərin əvvəllərindən Əbdüs-Səlam Pakis­ta­nın Atom Tədqiqatları Agentliyinin – Atom Enerji Komis­si­ya­sının (PAEC) yaradılması uğrunda böyük işlər gör­müş­dür. O, həm­çinin, Pakistanın prezidenti Əyyub xanı inandıra bilmiş­di ki, ölkədə milli aerokosmik agentlik ya­ratmaq lazımdır və 16 sentyabr 1961-ci il tarixli sərəncam ilə Kosmik və Yuxarı atmosfer Tədqiqatlar Komissiyası (SUPARCO) yaradılmış­dır. O, bu Komissiyanın ilk sədri tə­yin edilmişdir.

Əbdüs-Səlam Pakistan alimlərinin və mühəndis­ləri­nin həm nəzəri, həm də tətbiqi nüvə tədqiqatları üzrə püx­tə­ləş­mə­sində böyük rol oynamışdır. O, həmçinin, kənd tə­sər­­rü­fatının aktual problemləri, torpaqların şoranlıqdan qo­runması və bataqlıqların qarşısının alınması sahəsində də iş­lərin apa­rılmasına dəstək vermişdir.

Onun nüfuzu və səyləri nəticəsində Pakistan prezi­den­ti Əyyub xan Kəraçi şəhəri yaxınlığında Nüvə ener­ge­tik stan­siyasının tikilməsinə şəxsən razılıq vermişdi, çünki o dövrdə Pakistan hökuməti bunun əleyhinə idi. Bundan əlavə Pakis­tanda Qabaqcıl elm üzrə beş müasir kollecin ya­ran­­ma­sında və ölkədə elmin davamlı inkişafında Səla­mın böyük ro­lu ol­muş­dur. Əbdüs-Səlamın möhkəm ina­mına görə “elmi dü­şün­cə bütün insanlığın irsidir” və ona gö­rə də inki­şaf­da olan millətlər gərək özləri öz qayğısına qalalar və öz elm­lərinə “investisiya” qoyaraq, inkişafı sür­ət­ləndirələr və bu­nun­la da Qlobal Cənubla Qlobal Şimal arasında ayırıcı zo­lağı azaldaraq sülhə söykənən dün­yaya öz töhfəsini verələr. Sə­lam həmçinin Üçüncü Dünya Elm­lər Akademiya­sını (Third World Academy of Sciences (TWAS)) təsis etmiş və elmin, texnikanın inki­şa­fına yö­nəl­­miş bir çox beynəlxalq mərkəzlərin yaradılmasında apa­rıcı simalardan biri olmuş­dur.

Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, Əbdüs-Səlamın köməyi ilə 500-ə yaxın pakistanlı fizik, riyaziyyatçı və di­gər elm adamları doktorluq dərəcəsini almaq üçün Bir­ləş­miş Krallığın və ABŞ-in ən nüfuzlu institutlarında işləmək və təhsilini artırmaq imkanı əldə etmişdir.

1964-cü ildə Əbdüs-Səlam İtaliyanın şimali-şərqində yer­ləşən Triest şəhərində Nəzəri fizika üzrə Beynəlxalq Mər­kəzin əsasını qoyur. O, 1964-cü ildən 1993-cü ilin de­ka­brına qədər bu Mərkəzin direktoru olub. Bundan sonra bu Mərkəz – Nəzəri fizika üzrə Beynəlxalq Abdüs Səlam Mərkəzi ad­lan­dırılmışdır.

Bir çox ölkələrin elmlər akademiyalarının, o cüm­lə­dən SSRİ Elmlər Akademiyasının xarici üzvü olmuşdur.

Cenevrədə, SERN- də Əbdüs-Səlam adına küçə var­dır.

Əbdüs-Səlam 1996-cı ilin 21 noyabrında Oksford şə­hərində vəfat etmiş­dir.

Əbdüs-Səlamın yaxın dostu, 1972-1991 Pakistan AEC-in sədri olmuş məşhur nüvə mühəndisi Münir Əh­məd xanın aşağıdakı sözləri çox ibrətamizdir:

“Hətta, biz pakistanlılar Dr.Səlama qarşı laqeyd ol­saq da, bütövlükdə dünya onu daim yad edəcək”.