Qoşa qanad

Son söz

Niyə mən bu cür istək və həvəslə elmlə məşğul ol­mağımızın vacibliyini qeyd edirəm? Bu sadəcə Allahın bi­zə bilmə (öyrənmə) ehtiyacını və haqqını verdiyi üçün deyildir. Bu, biliyin günümüzün şərtlərində yalnızca güc mən­­bəyi olduğu və tətbiq edildiyi halda elm maddi inki­şafın əsas amili olduğu üçün də deyil. Beynəlxalq aləmin bir üzvü olaraq bu biliyi yaradanların bizə qarşı duyduğu - haqqında danışılmayan, əslində var olan – xor görmə duy­ğusu aşkar hiss edilir.

Nobel mükafatı laureatı bir fizikin mənə illər öncə dediyi bu sözlər hələ də yadımdadır: «İnsanlığın bilik yu­mağında ən az belə olsun payı olmayan bu ölkələri dəs­tək­ləmək və onlara kömək etmək kimi bir məcburiy­yə­ti­miz varmı?» O, bunu söyləməsəydi belə, nə vaxt ki, bir xəs­təxanaya girsəm, penisillindən tutun həyat xilas edən hər han­sı bir müalicə metoduna qədər bütün tibbi ava­dan­lıq­ların İslam dünyasından heç birimizin payı olmadan ha­zır­landığını görəndə şəxsən qorxunc bir narahatçılıq his­si keçirirəm. İnanıram ki, din adamlarımız da eyni hiss­ləri ke­­çirirlər. Əgər belə deyilsə, onda niyə İmam Qəzali məş­hur «İhya-u Ülumi'd-Din» kitabının ilk fəslində məhz tibb elm­lərindən söz açaraq, heç olmazsa İslam cəmiy­yə­tinin in­kişafı üçün lazımi elmlərin alınıb öyrənilməsini qeyd edib? O, bu elmlərin alınıb inkişaf etdirilməsini bir vacib şərt – bütün cəmiyyətin məcbur olduğu, ancaq cə­miy­yət­dən bəzilərinin onun adından çıxış edərək icra edə biləcəyi bir vəzifə – kimi görmüşdür.

Bu sözlərimlə aramızda «sözü keçən» üç qrup insana müraciət edirəm. Bunlar: Allahın var-dövlət bəxş etdiyi in­sanlar, siyasətdən məsul olan nazirlərimiz və şahzadə­ləri­miz, din adamlarımızdır.

Dəfələrlə qeyd etdiyim kimi, elm ətrafımızdakı dün­ya­nı dərk etməyimizin təməli olduğu, qanunlarının dəyiş­məz olduğu və Allahın dizaynını izah etdiyi üçün mü­hüm­dür. Elm bir başqa cəhətdən də vacibdir: çünki o bizə mad­di fayda və müdafiə gücü verir. Bundan əlavə, elm uni­versal (bəşəri) olduğu üçün əhəmiyyətlidir. Bütün in­san­lığın və xüsusilə də Müsəlmanlar arasında əmək­daşlı­ğın qurulmasına səbəb ola bilər. Beynəlxalq elmə borcu­muz var və canımızı dişimizə sıxıb bu borcu ödəməliyik.

Mən indi 250 min əhalisi olan balaca və çox da varlı olmayan bir şəhərdə yaşayıram. Bu şəhərdə vaxtilə qurul­ma­sını təklif etdiyim Beynəlxalq Nəzəri Fizika Mərkə­zi­nin binasının inşası üçün 1963-cü ildə 1,5 milyon dollar maddi kömək göstərmiş bir bank – Kassa di Rispermio –var. Yenə də bu şəhər indi quruluş mərhələsində olan UNİDO Biotexnologiya Mərkəzi üçün 40 milyon dollarlıq vəsait ayırmağı öhdəsinə götürüb. Niyə bizim şəhərlərimiz və banklarımız bu sahədə yarışmasınlar? Bir neçə gün bundan əvvəl bir Amerikan neft şirkətinin qurduğu Kek Vəqfinin Kaliforniya Texnologiya İnstitutuna dünyada ən böyük teleskopu - diametri 10 metr olacaq - inşa etməsi üçün 70 milyon dollar verdiyini öyrəndiyim zaman onlara qibtəylə baxdım. Bizim keçmişdə astronomiyanın inkişafı üçün gördüyümüz iş məhz bundan ibarət idi.

Daha əvvəl bəhs etdiyim bir-iki faizlik beynəlxalq normalar (ÜMM-un) İslam dünyası üçün araşdırmaya ildə 5 ilə 10 milyard dollar vəsait ayırmaq deməkdir ki, bunun da dördə biri ilə üçdə biri fundamental elmlərə xərclən­mə­li­dir. Kəçən əsrlərdə bu mənada köklü ənənələrimiz vardı. Xatırlayacaqsınız, İmam Qəzali XI əsrdə İraq və İran tor­paqlarından danışanda bunları demişdi: «Bir alimin uşaq­la­rını rahat bir şəkildə böyüdəcəyi başqa heç bir ölkə yoxdur». O vaxtlar Qəzalinin daxilinə qapanmaq və dün­ya­dan uzaqlaşmaq qərarına gəldiyi bir zamandı. Bu gün sadəcə elm adamları tərəfindən idarə edilən bir deyil, bir çox elm vəqfinə ehtiyacımız var. Bizə həm univer­sitet­lə­ri­mi­zin daxilində, həm universitetlərimizdən kənar insan­la­rımız və onların fikirləri üçün comərdlik və daimilik prin­sipləri əsasında işləyən, yüksək səviyyəli beynəlxalq tədris mərkəzləri lazımdır.

Müasir elmin İslamdakı yeri haqqında şübhəsi olan­lar üçün bir daha xatırladım ki, elmin məhdud olduğunu bil­mək üçün yaşayan elmin bir hissəsi olmaq lazımdır. Yox­sa bu gün dünənin fəlsəfi mübahisələrini yaşamağa da­vam edərik. Əmin olun ki, aramızda, xüsusilə də gənc­lə­rimizin içində, çox qabiliyyətli elm adamları var. Öz­lə­rinin də ən böyük arzusu elm səyahətinə çıxmaqdır. Onla­ra etibar edin. Onların müsəlmanlığı, Qurandakı mənəvi də­yərlərə inamı, ən azı başqalarınınkı qədər dərindir və kök salıbdır. Bunun üçün İslama borcluyuq. Qoy elm və elmin məhdudluğu ilə daxilən tanış olsunlar. Həqiqətən də, İslam və müasir elm arasında heç bir təzad yoxdur.

Sözlərimi iki fikirlə bitirmək istəyirəm. Birincisi, öy­rənmə arzusu haqqındadır. Daha öncə ifadə etdiyim ki­mi, Quran və Hz. Peyğəmbərin hədisləri elmi fəaliyyəti və öyrənməyi hər bir müsəlmanın «beşikdən qəbirə qədər» da­vam edən məcburi vəzifəsi olaraq görür. Min il qədər əv­vəl Qəznədə yetişmiş olan əl-Biruni haqqında danışmış­dım. Bir müasiri onun ölüm məqamını belə nəql edir: «Bi­runinin ölüm ayağında olduğunu eşitdim. Onu son dəfə gö­rə bilmək üçün dərhal evinə getdim. Görünüşünə görə, son nəfəsinə çox az vaxt qalmışdı. Mənim gəldiyimi eşi­dən­də gözlərini açdı və belə dedi: «Sən filankəs deyil­sən­mi?». «Bəli» dedim. Bu dəfə «Mənə deyilənə görə, sən İs­lam miras hüququnda dolaşıq bir məsələnin cavabını tap­mısan» dedi və o məşhur məsələni ortaya atdı. Mən «Ey əbu-Reyhan, bu məqamda damı…?» dedim. Belə cavab verdi: «Bunu bilməyərək ölməkdənsə, bilərək ölməyim da­ha xeyirli deyilmi səncə?». Qəlbimdəki üzüntüylə bil­dik­lərimi anlatdım. Evdən çıxanda təzəcə bayır qapısına çatmışdım ki, içəridən ağlaşma səsləri yüksəlməyə başladı. Biruni ölmüşdü.»

Son fikir olaraq, müqəddəs kitabımızdan – ki, əsl mənası anlaşıldıqda Marmadyuk Piktolun ifadəsiylə, «in­sa­nı gözyaşı və vəcdə qərq edən» kitabdan – bir ayəni nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm. Bunu çox yaxşı bilirəm ki, Quran şəxsən mənim elmdə hər zaman hiss etdiyim əzəli hikmətdən danışır.

«Əgər yer üzündəki bütün ağaclar qələm, bütün dənizlər mürəkkəb olsa, sonra yeddi dəniz də buna əlavə olunsa, yenə Allahın kəlamları tükən­məz; O, Əziz və Hakimdir». (31:27)

ELM və SƏNƏT

•