R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik
Yüklə 12,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Parenxim atoz elementlar, shuningdek organlar stro m asi h u jayralari va tolali
tuzilm alarining tinm asdan yangilanib borishi ko'rinishida organizm ning butun um ri davom ida bo'lib turadi. Q on hujayralari h am tin m asd an yangilanib boradi. O dam da h ar kuni k o p m iq d o rd a leykositlar, eritrotsitlar, bad an terisin in g ep i telial hujayralari fiziologik yem irilishga uchrab turadi. Sh u bilan birga ushbu hujayralarning tuzilishi buzilganidan keyin hosil bo'ladigan m ah su lo tlar a w a l- gid ek strukturalarni qu rish yoki hayot uchun m u h im sekretlar (ich ak shirasi, o‘t pigm entlari, gorm onlar, sut va b osh qalar) hosil qilish u chu n sarflanadi. O rg a n izm da bironta b o lsin organ yoki toqim a yoqki, u n d a m in u t sayin, soat sayin v a sezilm asdan turib regeneratsiya yuzaga ch iqm aydigan b o lsin . F iziologik re generatsiya n atijasida bad an terisi, tirnoqlar, soch lar tin m ay alm ash in ib boradi, ichki organlarn in g hujayralari yangilanib turadi. Regeneratsiyaning en g m u h im m orfologik belgilari hujayra b o linishidir. Fiziologik sh aroitlarida hujayra ichidagi tu zilm alar ham asta-sekin yangi lanib boradi, y a n i u lard a to'xtovsiz regeneratsiya bo'lib turad i, sh un in g n atijasida n erv va m uskul hujayralari orad an m a’lum vaqt o'tgan idan keyin a w a lg i hu jay ralar bo'lmay, balki b osh qach aroq hujayralar b o lib qoladi. Subekt n e c h o g lik yosh b o ls a , fiziologik regen eratsiya shu qad ar jo n liro q o'tadi. O d am yoshi nechog'lik katta b o lsa , bu x ild ag i tiklanish sh unch a sekin lik bilan boradi, regeneratsiyaning so'nayotgani shu q a d a r ko'p roq bilin adi. B u narsa o'z n avbatida y osh ga alo q ad o r involyutsiya a so sid a yotadi. R E P A R A T IV R E G E N E R A T SIY A Toqima zararlangan i, shikastlangani yoki patologik jaray o n ga uchraganidan keyin, hu jayralar fiziologik sharoitlardagidan k o ra an ch a tez halok bo'ladigan m a h allarda y u zag a chiqadigan regeneratsiyadir. Regeneratsiyaning b u tu rid a halok b o lib ketgan hujayralar yash ash ga qo d ir b o lgan yosh hujayralar bilan alm ashinib, buzilgan stru ktura va fiinktsiyalar as- liga kelib qolad i, shu m u n o sabat bilan bundan regen eratsiya reparativ regen era tsiya (tiklanish regeneratsiyasi) deb ataladi. B u n d ay regeneratsiyani o rgan izm n in g sh ikastga javo ban к о rsatgan n orm al, od atd agi reaktsiyasi deb qarash kerak. B u xildagi regeneratsiya turli organlarda turlicha o'tadi, shu m u n o sabat bilan ay- rim to q im alar regeneratsiyasining xususiyatlarini aloh ida-alo h ida yoritib o'tish m aq sadga m uvofiqdir. E P IT E L IY R E G E N E R A T SIY A SI Epiteliy regeneratsiyasi ja d al davom etib, epitelial to q im an in g to la tiklani- shiga olib keladi. Teri va shilliq p ard a la r epiteliysi ayn iqsa yaxshi regeneratsiyala- nadi. E p iderm is regen eratsiyasida zararlangan jo y (raxna) chetlaridagi m alpigiy qatlam in in g kam bial (m u rtak) h u jayralari zo'r berib ko'paya boshlaydi. Prolife- ratsiyalanayotgan hujayralar bir qavat bo'lib rahnani qoplaydi, keyin tabaqala- shadi. H o sil bo'ladigan k o p qavatli yassi epiteliy oldin gisidan hech farq qilm aydi va ep id erm is uchun xarakterli qav atlard an iborat bo'ladi. H ujayralar yetilib borib ularn ing sitop lazm asid a keratogialin, shuningdek m uguzlanuvchi epiteliyga xos spetsifik o q sil sintezlanadi. Shilliq p ard alar qoplovchi epiteliysining regeneratsiyasi h am , b u epiteliy q a n day (ko'p qavatli yassi, oraliq, p rizm atik va boshqacha) bo'lishidan qat’iy n a zar, xu dd i shu tarzda o'tadi. Shilliq p ard a rahnasi bezlar kriptalari v a chiqarish yo'llarini qo plab turgan h ujayralar proliferatsiyasi h iso b iga bitadi. Y uzaga kela- digan yosh, tab aqalash m agan hu jayralar yassi shaklda bo'ladi, keyin ular katta lashib, tegishli epitelial qo plam h u jayralariga xos sh aklga kiradi. Shu bilan birga sh illiq p ard a bezlari h am asliga kelib b orad i. B IR IK T IR U V C H I T O 'Q IM A R E G E N E R A T SIY A SI Biriktiruvchi to'qim a regen eratsiyasi to'qima va organ butunligining asliga kelishida m u h im o'rin tutadi. U n in g a so sid a fibroblastlar v a kapillarlarda prolif- eratsiya boshlanib, keyinchalik kollagen va chandiq to'qim a hosil bo'lishi yotadi. Biriktiruvchi to'qim a regeneratsiyasi tabiatan jarohatlarning riga zich taqalib turadigan, to'qim a hech yoqolm agan yoki ju d a kam yo'qolgan, sh u bilan b irga yirin glam agan bo'lsa, u birlamchi tartibda botib, biriktiruvchi to'qim a asliga keladi. Jarohat yirin glab, chetlari n ekrozga u chragan v a jarrohlar shu joylarn i kesib olib tashlaydigan m ah allarda biriktiruvchi to'qim a regen eratsi y asi ikkinchi tartibda, ancha sekin lik bilan , oldiniga gran ulatsion to'qim a paydo bo'lishi bilan bitib boradi. B u nday h o llard a rahna bo'lib qo lgan jo y o'rnini yuzasi yirik d o n ali bo'ladigan kulrang-qizil to'qim a bilan to'ladi. G ran ulatsion to'qima m ik rosko pik tuzilishi jih atidan o lg an d a yangi paydo bo'lgan b ir talay tom irlar, ju d a sh ishib ketgan stro m ad an tash kil topadi, m ana shu stro m ad a yosh fibro blastlar v a p o lim o rf yadroli leykositlar, m onotsitlar bo'ladi. G ran u latsion to'qim a jaro h at bitish a boshlagan ilk davrdayoq p ayd o bo'la boshlaydi. To'qim a detriti va h alok bo'lgan leykotsitlarni fagotsitlaydigan mak- rofaglarn in g sh ikastlangan jo y d a 48 so at ichidayoq to'planib borish i shunga sabab bo'ladi. M akrofaglard an tash q ari, bu jo yd a lim fotsitlar, eozinofillar, sem iz hujayralar, p ersistlan adigan neytrofillar paydo bo'ladi. Jarohat chetlari tom on idan kapillarlar o'sib ch iqa boshlaydi, m akrofaglarn in g yangi tom irlar p ayd o bo'lish iga yord am beradigan m o d d a ajratib turishi sh un ga sabab bo'ladi. K apillarlar kurtaklari a w a lig a en dotelial hujayralar to'plam idan ib orat bo'ladi, shu h ujayralar o rasid a tezdan to m ir p ayd o bo'ladi. Yangi h osil bo'lgan tom irlar ju d a o'tkazuvchan bo'lishi bilan ajralib turadiki, bu n arsa p erivask u lar b o sh liq q a p lazm a oqsillari va leykotsitlar chiqib turishini oson lash tirad i. Y uqorida aytil- gan lar m unosabati bilan gran ulatsion to q im a y u m sh o q v a sezilarli darajad a shishib turgani bilan farq qiladi. K apillarlar o'tkazuvchanligining zo'rligi fibroblastlar tom o n idan jad allik b i lan aso siy m o d d a va kollagen hosil qilish uchun zaru r bo‘lgan oziq m oddalar- ning chiqib turishiga yo‘1 och ad i deb taxm in qilin adi. Fibroblastlar h am , xu dd i leykotsitlar singari, xem ostatik om illar tasiri ostid a zararlangan jo y tom o n iga o'tib, sershira do n ad or en doplazm atik retikulum m em bran a tom oninin g giper- plaziyaga uchrashi hisobiga gipertrofiyalangan bo'ladi. G ran u latsion to'qim a yetilib borgan i sayin u n d a yallig'lanish ga xos hujayralar, kapillarlar soni kam ayib boradi, fibroblastlar kollagen ishlab ch iqara boshlaydi. N atijad a tom irsiz, hujay- rasiz ch and iq to q im a yuzaga keladi, bunday to q im ad a kollagen tolalar o rasid a jo ylash gan duksim on fibrositlar bo'ladi, xolos. C h an d iq lan ish yo'li bilan yuzaga ch iqadigan reparatsiya organ va to'qim alarning fun ktsion al faolligi susayib qoli- sh iga olib keladi. Y U M SH O Q T O ‘Q IM A L A R R E G E N E R A T SIY A SI Yüklə 12,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|