R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

B irlam chi tuberkulyoz sonib, kasallik o ch oq lari bitib ketadigan bo'lsa, 
o'pkad agi kollateral sh ish qaytib, batam om yoqoladi. Pnevm oniya fokusining 
m ark aziy qism i k am ro q hollarda qaytib, yoqoladi. G ranulyom atoz to q im ad a 
zo'rayib b orad ig an fibroplastik o'zgarish yuzaga kelib, pirovard-natijada birlam chi 
o'choq atrofida q attiq ch an d iq kapsu lasi paydo bo‘lishiga olib keladi. K apsulada 
ba’zan o c h o q atrofida tutash bo'lib joylash gan to'sinchalar korin ish id agi suyak 
to'qim asi p ayd o bo'ladi. Su zm asim on m assalarn in g o'zi esa oh aklanadi yoki 
su yakka aylanib qoladi. Suyakka aylanib qolgan ana shunday o'choqlar h am i­
sh a ayn an birlam chi affektlarga d axld o r bo'ladi. Inkapsulyatsiya va ossifikatsiya 
n atijasid a qiyosan birm u ncha yirik affektlar ham to'g'nog'ich boshidan boshlab 
olch a d an agich a bo'ladigan kattalikda kulran g yoki sarg'ish tusli, kichik-kichik, 
zich tu zilm alarga aylanadi, G on o'choqlari deb shularni aytiladi. Shunday qilib, 
birlam ch i tuberkulyozning od atd agi nihoyasi, oqibati — jarayon n in g so'nib, 
b irlam chi kom p lek s tarkibiy qism larin in g kapsulaga o'ralishi, petrifikatsiyaga, 
ko'pincha esa ossifikatsiyaga ham uchrashidir.
Lekin yu zaga kelgan birlam chi kom pleks im m unitet h o sil qilm asa, yoki u zoq 
davom etm ay tez yoq olib ketsa, o'sha birlam chi kom pleks bitib ketishi o'rniga 
zo'rayib jarayon tarqalib borish i m um kin.
B irla m c h i k o m p lek s zo‘ray ib b o rish in m g to'rt xili tafovut qilinadi: 1) bir­
lam ch i affektning o'sib borishi; 2) gem atogen yo‘1 bilan tarqalib borish i (m iliar 
yoki yirik o ch oq li tuberkulyoz); 3) lim fogen yo'l bilan va lim fa bezlari orqali 
tarqalib b o rish i; 4) aralash yo‘l bilan tarqalib borishi.
Birlam chi affektning osib borishi. Birlam chi affekt inkapsulyatsiyasi uncha 
sezilm ayd igan bo'lsa, kazeoz n ekroz o ch oq lari havo o'tkazuvchi yo'llarga, yani 
bron xlarga yorilishi v a ichkariga o'tib ketishi n atijasida infektning o'pka ichida 
tarqalishiga, birlam chi o p k a sili bosh lanish iga olib keladi. M asalan, lobitlar tar- 
zidagi yirik birlam chi affektlar bo'lgan m ah allarda ilk m u dd atlard a kavernalar, 
ya’ni su zm asim o n -yirin gli m assalar bilan to'lib turgan bo'shliqlar hosil bo'lishi 
m u m kin. A n a sh un day kavernalar bo'lgan m ah allarda kasalliknin g bronxlar 
bo'ylab y an a tarqalib borish xavfi, ya’ni o p k a sili bosh lan ish xavfi tug'iladi.
Tuberkulyoz lim faden iti bosh lan gan jo yd a ro'y beradigan asoratlardan chek- 
langan yoki diffuz m ediastenit, o p k a darvozalari so h asidagi bronxlar katari 
yu zaga kelishi m u m kinligm i aytib o'tish kerak. Su zm asim on m assalar bronx 
bo'shlig'iga yorib chiqishi m um kin. Shu n arsa eng o g'ir asoratlarn ing biridir. 
Ya’ni u o ld in iga o'pka atelektaziga sabab bo'ladi, keyinchalik xu dd i shu joyda 
kazeoz p n evm on iya ko'rinishida spetsifik jarayon boshlanadi, natijada o'pka sili 
avj olib b o rad i. K azeoz m assalar b a z a n qizilo'ngachga yorilib, qizilo'ngach bilan 
bron xlar o'rtasida teshik yara hosil qiladi. O 'pka atelektazlari ju d a kattalashib 
ketgan lim fa tugun larin in g bronxlarni bosib qo'yganiga bog'liq bo'lishi ham
m u m kin. B u n d ay atelektazlar spetsifik jarayon lar boshlanish i bilan birga davom
etib borm aydi, o'pka to q im asi esa havo o'tm aydigan bo'lib, ch andiqlashgan may- 
d o n larga aylanadi.

---

O 'pka ildizidagi spetsifik bron xoad en it peribron xial v a perivaskular lim fa 
kam gaklarida ham jarayon bosh lan ib ketishiga m oyillik tu g‘diradi. Perivasku­
lar kazeoz lim fadenitlar q o n tom irlarin in g teshilib ketishiga olib kelishi va qon
ketib, kasalning o‘lib qolish iga ham sabab b o lish i m u m kin. O 'pka ildizi yaqi- 
n ida u zo q davom etad igan peribron xial jarayonlar bron xlarn in g shakli o'zgarib, 
bronxoektazlar, bron xoektatik kavernalar paydo bo'lishi v a o'pka ildizi so h asid a 
pnevm oskleroz boshlanish i bilan tugallanadi.
Shunday qilib, birlam chi o'pka kom pleksi bir n ech a oydan to bir necha yilga- 
cha davom etib b orad ig an m a’lum b ir m u dd at ichida zo'rayib boruvchi o'pka tu- 
berkulyoziga, ya’ni o'tkir ekssudativ reaktsiyalar u stu n tu rad igan birlam chi o'pka 
siliga aylanib ketishi m um kin.