R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

O 'sm a (blastom a, neoplaziya, tum or) toqim alarning organizm idora eta ol- 
m aydigan d a r a ja d a patologik tarzga kirib ortiqcha osib ketishidir. Sifat jihatidan  
o z g arib ketgan, boshqacha bo’lib qolgan hujayralarning bead ad ko'payaverishi an a 
shu o z ig a xos patologik jarayon n in g aso sid a yotadi.
O 'sm a hujayralari organ izm da hujayrani o‘rab turgan m ikrom uhit om il­
lari (g u m o ral om illar, q o sh n i hujayralar, kollagen tolalar, bazal m em branalar) 
ta sirig a ko rsatilad igan reaksiyaning izdan chiqishi bilan ta’riflanadi. C h un on ­
chi, o s m a hujayralari idora etuvchi om illar tasiriga qarab k op ayish suratini 
o'zgartirish xu su siyatini y oq otgan bo'ladi, bu n arsa esa ko'payishning idora 
etilishi izdan chiqishiga olib keladi. 0 ‘sm a hujayralarida gorm on larga bog'liqlik 
k am bo'ladi, u lar norm al h u jayralarn in g boTinishi uchun zaru r gorm on lar y oq 
jo y lard a ham ko'payaverishi m um kin.
O 'sm alar o‘zini organizm ga n isbatan parazitlardek tutadi va zaru r m etabo- 
litlar u chu n n orm al hujayra va to q im alar bilan raqobat qilib yashaydi. Biroq, 
o'sm alarn in g bu xild agi m u staqilligi unch a to'la em as, b a z i o sm a la r organizm
to m o n id an en dokrin sistem a m ah su lotlari bilan qo 'llab-qu w atlan ib borishga 
m uhtoj bo'ladi. Buni ham qoyav erin g, u lar o‘z xo'jasidagi alm ash in uv jarayon iga 
va u n in g qon ta’m in otiga qaram dir.

---

0 ‘sm alarning aso siy xususiyatlari, yuqorida aytib o'tilganidek, hali yetil- 
m agan hujayralarning b e ad ad v a tartibsiz ravish da ko'payaverishidan iborat- 
dir. O sm a hujayralarining tartibsiz ravishda va cheksiz, ch egarasiz bead ad
ko'payaverishi, m ohiyat-e’tibori bilan, regeneratsiya (fiziologik regeneratsiya), 
kom pen sator giperplaziya, m etaplaziya va displaziya sin gari proliferativ jara- 
yonlardan farq qilishini aytib o‘tish kerak. O 'sm a h u jayralarining aso siy farqi 
sh un dan iboratki, u larn ing k o p ay ish i kom pen sator-m oslashtiruvch i tabiatga ega 
em as; organizm nin g idora etuvchi m exanizm lariga bo'ysunm aydi, ya’ni o‘zicha, 
m ustaqil ravishda davom etaveradi.
Shu bilan birga ho zir aytib o‘tilgan proliferativ jaray on lar ba’zan o'sm a paydo 
bo'ladigan m an ba bo'lib qolishi m um kin, ya’ni u lar o'sm a oldi jarayon lari ju m - 
lasiga kiradi.
O 'sm a paydo bo'lishiga yo'l ochadigan irsiy om illardan tashqari, neoplazm a 
vu ju dga kelishiga olib b orad ig an bir qancha p ato lo g ik jarayon lar h am bo'ladi. 
Bular, garchi h am ish a ham o'sm a paydo bo'lishiga olib borav erm asa h am o'sm a 
oldi kasalliklari bo'lib h isoblan adi. U larga quyidagilar kiradi:
— patologik regeneratsiya m ah alidagi persistlanuvchi hu jayralar proliferatsi- 
yasi, bu, m asalan , teridagi surunkali fistula yoki bitm ayotgan teri jaro h ati chet- 
larid a yassi hujayrali rak boshlanish iga, jigar sirro zid a gepatosellular rak paydo 
bo'lishiga olib boradi;
— giperplastik va displastik proliferatsiya. M asalan , en dom etriyda rakka olib 
borgan atipik giperplaziya, sigareta tutuni tasirid a bron xlar shilliq pardasin in g 
d isp ila z iy a g a uchrashi v a keyin rak paydo bo'lishi;
— surunkali atrofik gastrit, bu — pernitsioz anem iya m ah alida m e’d a rakiga 
sabab bo'ladi;
— surunkali y arali kolit, yo'g'on ichakning tug'm a polipozi, b u lar yo'g'on ichak 
raki paydo bo'lishi xavfini tug'diradi;
— og'iz boshlig'i, vulva, bachadon bo'yni shilliq, p ard alari, badan terisi leyko- 
plakiyasi, b u yassi hujayrali karsin o m a bosh lanish iga yo'l ochadi.
G ipertrofik prostatopatiya, fibrozkistoz m astopatiya, en dom etrioz, kseroder- 
m a, neyrofibrom atoz ham o'sm a oldi jarayonlari ju m lasig a kiradi.
Xavfli o'sm alarning xavfsiz o sm alard an paydo bo'lish ehtim oli h am ish a ham
birdek bo'laverm aydi. C hunonchi, yo'g'on ichak ad en o m asi 50 foiz hollarda 
xavfli o'sm aga aylanishi m u m kin, holbuki bach ad on leyom iom asi kam dan -kam
h ollarda xavfli o'sm aga aylanadi.
E T IO L O G IY A S I VA P A T O G E N E Z I
K anserogenez aso san genlarn in g zararlanishiga b og'liq ekanligi hozir aniq- 
langan. G enlarning zararlanish ida kim yoviy m oddalar, ionlashtiruvchi nurlar 
v a viruslarn in g aham iyati katta deb hisoblanadi. B undan tashqari, o'z-o'zidan 
paydo bo'ladigan b ir qan cha o'sm alar borki, bu larn in g n im a sab ab d an paydo 
bo'lishi nom a’lum.

---

K A N S E R O G E N E Z N IN G M O L EK U LY A R A S O S L A R I
O 'sm alarn in g genetikasi, ya’ni kelib chiqishini o’rgan ishda katta yutuqlar 
qo‘lga kiritilgan. H ozir bu so h ad a quyidagilar aniqlangan:
1) kanserogen ez genlarning zararlanish iga (alteratsiyasiga) bog'liq. Gen- 
la m in g ana sh un day alteratsiyaga u chrashi (zararlanishi) tashqi m uhitning turli 
o m illari — kim yoviy m oddalar, radiatsiya, viruslar ta’siri ostid a ro'y beradi. G e n ­
larn in g m utatsiyasi tabiatan irsiy bo'lishi ham m um kin;
2) id o ra etuvchi genlarn in g ikki sinfi tasviriangan: hujayralarning bo'linishi 
va tabaqalash u vin i idora etish da m u h im rol oyn ayd igan protoon kogenlar va 
o s m a p ayd o bo'lishini bo‘g‘ib qo'yuvchi supressor-genlar — antion kogen lar (b u ­
lar kan sero gen om illar tom o n idan zararlanadigan nishonlardir);
3) kanserogen ez ko'p bosqich li jarayon bo'lib, fenotip do irasid a ham , geno- 
tip d o irasid a ham yuzaga chiqaveradi. Xavfli o'sm alarning bir nechta fenotipik 
xu su siyatlari bor, ortiqcha o'saverish, lokal invaziya va m etastazlar hosil qila olish 
(o 'sm an in g tarqalib borish i m olek ular doirad a genetik sh ikastlarn in g to'planib 
b o rish ig a bog'liqdir).
H ayvon ot dunyosi h am m a vakillari (jum ladan, o d am )n in g genom i p roto­
o n k o gen lar deb ataladigan genlar uchun p an a jo y bo'lib xizm at qilishi an iq­
lan gan . Protoon kogen lar retroviruslar ta’sir etgan ida yoki protoonkogenlarni 
h u jayra on kogen lariga aylantiruvchi om illar ta’siri ostid a onkogen (hujayra 
tran sform atsiyasin i bosh lab beruvchi gen) bo'lib qolishi m um kin.
K IM Y O V IY K A N S E R O G E N E Z
O 'sm alarn in g paydo bo'lishida onkogen (kanserogen) x o ssalarga ega bo'lgan, 
y a n i s o f holda ta sir ko'rsatganida organ izm da o'sm alar paydo bo'lishiga s a ­
b ab bo'la oladigan kim yoviy m o d d alarga katta aham iyat beriladi. R ak paydo 
b o 'lish id a m a’lum kim yoviy m o d d alar aham iyatli deb taxm in qilgan birinchi 
o lim R O M (1775) dir. U pechka q u ru m i tasiriga u zoq vaqt uchrab turadigan 
tru b a tozalovchilar k asbi bilan yorg o q raki o'rtasida bog'liqlik borligin i ko'rsatib 
berdi. Lekin bu h o disan i 1918-yildagina yapon olim laridan Yam agava va Ishi- 
kava tajrib ad a izohlab berishdi, ular quyonlar qu log'iga u zo q m u dd at qo ra m oy 
su rtish yo'li bilan teri raki hosil qildilar. K im yoviy s o f h oldagi kanserogenni 
K en vey v a K uk degan olim lar 3, 4-benzpiren k o rin ish id a olishgan (tozalan- 
m agan 2 tonna toshko'm ir qoram oyidan 50 g).
K im yoviy tabiatga ega bo'lgan kanserogenlar hozir ekzogen va endogen 
xillarg a bo'linadi. Ekzogen kan sero gen lar ju m lasiga qoram oyn i qayta hay- 
d ash neft m ah sulotlari, neft, ishlangan gazlar, bitum tarkibida bo'ladigan ba’zi 
k im yoviy birikm alar kiradi. Tarkibida 3, 4-benzpiren bo'ladigan tam aki tutuni 
h am o'sm a paydo qiladigan, ya’ni onkogen m oddalar ju m lasiga kiradi.
O 'p ka rakining sabablari o rasid a kanserogen m o d d alar bilan ifloslangan 
h av o d an nafas olish va chekishga h am m adan ko'ra k attaroq e’tibor beriladi. Ba’zi 
kim yoviy kan serogen lar ma’lum organ larga yaqin bo'ladi, y a n i m uayyan trop-

---

Hkka egadir. M asalan , beta-naftilam inni n afasga olin ad igan bo'lsa, qovuq raki 
paydo bo'lishiga oiib keladi, ortoam in oazotolu ol esa organ izm ga qan day yo'llar 
bilan kirishidan qat’i nazar, jig ar rakiga sabab b o la d i (gepatotroplik).
En dogen kan serogen lar ju m lasiga vitam in D , о t kislotalari, jin siy gorm onlar, 
indol, xolesterin kiradi, M asalan , bach adon tanasi, sut bezi> p ro stata bezi raki- 
n ing paydo bo'lishi organ izm dagi disgorm on al o'zgarishlarga b o g ' liq deb h iso ­
blanadi.
K im yoviy kanserogen larning ham m asi tuzilishi va ta sir m exan izm iga qarab 
ikkita aso siy gu ru h ga bo'linadi: 1) hujayra va toqim alarga td,g ‘ridan -to(g ‘ri ta’sir