R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

K om pensator jaray o n lar shikastlanishga jav o b an organizm da boshlanadi- 
gan adaptatsion reaktsiyalarning m a’lum bir turidir. Shikast tufayli buzilgan 
funktsiyalar shu jarayon lar tufayli asliga kelib boradi, shu m u n o sab at bilan bu 
jarayon lar sog'ayish om illaridan biri bo'lib h isoblan adi. Shikastlovchi om ilni y o q
qiladigan yoki cheklab qo'yadigan bosh qa adap tatsion reaktsiyalar — antitelo- 
lar ishlanib chiqishi, fagotsitoz, yallig'lanish v a b osh qalar ham organizm nin g 
sog'ayishida m uhim o'rin egallaydi.
K om pen sator jarayon lar m olekulalar, su bhu jayra tuzilm alari, hujayralar, 
organlar va sistem alar d o irasid a bo'lishi m um kin. O rgan d o irasid a ro'y bergan 
birlam chi shikastlanish o'sha organ, sistem alar, yaxlit organizm d o irasid a b o sh ­
lanadigan kom pensator reaktsiyalar bilan birga davom etib boradi. C hunonchi, 
yurak poroklarida buzilgan qon aylanishining kom pen satsiyalan ishi yurakn ing 
qaysi bo‘lim i ko'proq zo'riqayotgan bo‘lsa o'sha bo'lim n in g gipertrofiyalanishi 
hisobiga yuzaga chiqadi. A na shu kom pen sator gipertrofiya organ izm da q o n ­
ning norm al aylanib turishini ta’minlaydi. B u yrakdagi n efronlarning bir qism i 
h alok b o lib ketganida(am iloidoz, n efroskleroz m ah ald a) om on q olgan n efronlar 
funktsiyasining kuchayishi h isobiga shu organ ichida kom pen satsiya boshlanadi, 
n efron lar funktsiyasining kuchayishi esa u larn in g gipertrofiyalanishiga sabab 
bo'ladi.
H ujayra doirasida shikastlanish ro y b ergan id a kom pen sator reaktsiyalar 
sh ikastlangan hujayraning o'zida ham , atrofidagi tuzilm alarda h am b o sh lan ad i­
gan regenerator jarayonlar ko'rinishida ifodalanadi. Poliploid hujayra genom - 
laridan biri yem irilganida hujayra ichida k om pen satsiya om on qolgan gen о т -
lardagi ribonuklein k islota (R N K ) sintezi kuchayishi h isobiga yuzaga chiqadi.
Biroq* organizm nin g m oslashtiruvchi k om p en sator reaktsiyalari avj olib b o ­
rish ida anchagina vaqtni talab qiladigan giperp lastik jarayon dan tashqari, m o le­
kulalar doirasid a ro‘y beradigan rekom binatsion qayta guruhlanish hollari ham
m uhim aham iyatga ega. U lar sekundning m in gdan va m illion dan bir ulush lariga 
boradigan ju d a katta tezlik bilan o‘tadi, holbuki, o rgan izm n in g m iqd oriy reaktsi­
yalari (giperplastik reaktsiyalar) yo‘lga tushib ketguncha bir necha so at vaqt ke­
rak bo'ladi. Zudlik bilan boshlanadigan k om pen satsiya aso sid a stru kturalar bir 
yo'la giperplaziyaga uchram asdan turib, m olekulalar d o irasid a ro y beradigan
qayta guruhlanish yotadi deb taxm in qilish m um kin.
O rgan izm da bo'lib o'tadigan m an a shu o'zgarishlarning h am m asin i m orfolog 
bevosita kuzata olm aydi, lekin shunday bo'lsayam , ularni m olekulalar do irasid a

---

ro'y b erad igan stru k tura o'zgarishlari, a n iq ro g i, struktura funksional о zgarishlar 
deb q arash kerak (Sarkisov D. S. , 1994). M ana shu o zgarish lar struktura b i­
lan fun ktsiyan ing birligini isbot etuvchi dalildir. U lar organ izm da «funktsional 
k asallik lar» bo lm agan id ek , « s o f fun ktsional ozgarish lar» ham bo'lm asligi va bo'­
la olm asligid an yorqin darak beradi.
M oslash tiruvch i reaktsiyalar va organizm um um iy reaktivligining yetar- 
lich a sam arad o r bo'lm asligiga olib b orad igan sabablarn in g biri molekulyar 
reaktsiyalarnin g m exan izm laridagi irsiy yoki turm u shda orttirilgan nuqsonlar- 
d ir deb taxm in qilsa bo‘ladi. B o sh q ach a aytganda, adaptatsiyaning aynishi va 
q an d ay bo'lm asin biror p atologik jarayon boshlanishining sababi, ajabm aski, 
aynan m olekulalar do irasid a yuzaga chiqadigan m oslashtiruvchi rekombinat- 
sion o‘zgarish larn in g od atd an tash q ari y o lg a kirib qolishidir. Izdan chiqqan 
fun k tsiyalarn in g anatom ik, gistologik va subm ikroskopik doiralarda bosh la­
n ad ig an adap tatsiyasi v a kom pen satsiyasi atrofiya, regeneratsiya, gipertrofiya, 
giperplaziya, ju m lad an hujayralar ichida b o lib o'tadigan regeneratsiya v a giper­
p laziya tushunchalari bilan m ah kam bog'langan.
A daptatsiya va kom pen satsiya hodisalarin in g strukturaviy asoslarini hozir- 
g i vaq td a m olekulyar atom lar d o irasid a o'rganish kerak, bu nda m oddalarn in g 
rekom binatsion adap tiv qayta tuzilishini tahlil qilish shu ishning eng m uhim to- 
m o n larid an biri bo'lib hisoblanadi.
M O R F O G E N E Z I
H ar bir k asallik d oim iy bir n arsa bo'lmay, m uayyan tarzda ozgarib b o ra­
di. K o'pgin a kasalliklar (q orin tifi, ateroskleroz, sil, gipertoniya k asalligijn in g 
o'tishida klin ik-anatom ik jih atdan , avj olib borish qonuniyatlari jihatidan 
bir-biridan ajralib turadigan bir qan ch a bosqich va davrlar bo'ladi. Patologik 
an atom iya kasalliknin g turli davrlarida h ar xil organ va toqim alard a ro'y b era­
digan stru ktu ra o'zgarishlarini o'rganadi, o rgan gan id a ham kasallik avj olib bor- 
gan i sayin bu o'zgarishlar qay tariqa dav om etib, zo'rayib borishini yoki, aksin- 
cha, p atologik jarayon n in g so n ish i bilan kasalliknin g qay tariqa sog'ayishigacha 
o'rganadi (m orfogenez).
P A T O M O R F O Z I
H ozir bir qancha kasalliklarning k lin ikm orfologik m an zarasi ancha o'zgarib 
qo lgan i se zilm o q d a (p atom orfoz). B u ekologik om illar va yashash sharoit- 
larn in g tin m ay o'zgarib turganiga, yoshi u lu g la r so n i ko'payib, aholi qarib 
borayotgan iga, kasalliklarning oldin i olib borish uchun om m aviy chora-tad-

---

birlar ko'rilayotganiga, h am da qan chadan-qan cha davo vositalari va usullari 
qo'llanilayotganligiga bog'liqdir.
Patom orfoz degan tushuncha keng m a n o d a olinadigan bo'lsa, k asalliklar­
ning um um iy bir m anzarasini, ya’ni kasallanish va o'lish h ollarida ro'y berayot- 
gan ozgarish larn i (nozom orfoz) aks ettiradi. Bir qancha infektsion k asalliklar 
(toun, ya’ni o‘lat, qaytalam a va toshm ali tif) salm o g'i kam ayib.
0 ‘pka, sut bezi raki bilan kasallan ish va bu lardan o'lish h ollarinin g k o p ay ib
borayotgani nozom orfozga yorqin m iso l bo‘la oladi. M arkaziy O siyo m intaqa- 
sida ilgari ko‘p tarqalgan protozoy kolitlari, chillashir (spru), visseral leysh m an ­
ioz singari kasalliklar yoqolib ketdi. Shu bilan birga bu m in taq ad a tabiatan vi- 
ruslarga aloqad or kasalliklar (o'tkir respirator viru s infeksiyalari, virusli gepatit) 
salm og'i kop ayish tom oniga o'tib b orm oqd a. X X asr inson hayoti uchun xatarli 
bo'lgan kasallik — turm u shda orttirilgan im m unitet tan qisligi sin drom i (X X asr 
«o'lati») paydo bo'lib qolgani bilan ta’riflanadi.
Patom orfoz so‘zi tor m an o d a olinadigan bo'lsa, ayrim k asalliklar m ah alida 
uchraydigan turg‘un va hiylagina klinikanatom ik o'zgarishlar degan tushun- 
chani anglatadi. M asalan, qorin tifi infektsion-toksik sh ok sin gari asoratlarin in g 
kopayib borayotganligi bilan tariflanadi. R evm atizm uchun kasallik n in g sub- 
klinik holda yashirincha o'tib, yurak q o p q o q larid a n uq son p ayd o qilishi hozir 
tipik bo'lib qoldi. 0 ‘lim ning bevosita sababi revm atik en dokarditlardan iborat 
bo'ladigan hollar k am roq uchraydi.
K A S A L L IK L A R N IN G T A S N IF I
In sonda uchraydigan kasalliklar ju d a ko'p va turli-tum andir, lekin ularni 
quyidagi m ezonlarga qarab guruhlarga birlashtirish m um kin:
I. Etiologiyasi bo'yicha (infektsion va noinfektsion kasalliklar).
II. Tabiiy va sun’iy om illarnin g inson organ izm iga ko'rsatadigan bevosita ij- 
tim oiy ta’siri um um iy ekanligi bo'yicha (kasb-korga alo q ad o r kasalliklar, harbiy 
patologiya va hokazo).
III. A sosiy kasallik o'chog'ining qayerdaligini ko'rsatib beradigan anatom ik- 
topografik belgisi bo y ich a (o p k a, yurak, buyrak, jig ar kasalliklari va hokazo).
IV. M a’lum bir jin sdagi, yoshdagi od am lard a uchrashi bo y ich a (xotin -qizlar 
kasalliklari, bolalar kasalliklari, keksalarda).
V. Q anday xilda avj olib borishi va o'tishini k o rsatad igan um um iy belgisi 
bo‘yicha(o‘tkir, yarim o'tkir, surunkali kasalliklar).
VI. Patogenetik m exanizm larining o xsh ash ligi b o y ich a, m asalan , irsiyat va 
autoim m un kasalliklar.
H am m a kasalliklar va shikastlanish hollari, y an i jaroh atlarn in g 1987-yilda 
qayta ko'rib chiqilgan X xalqaro tasnifiga m uvofiq 20 sin fga bo'linadi:
TOSHKFM TIBWTOT 
92 AIADEMIYAS1 hlTLBXONASi 
Лв_________

---

1) ba’zi infeksion va parazitar kasalliklar;
2) o sm alar;
3) qon , q o n yaratish organ larin in g kasalliklari va im m un m exanizm ishtiroki 
bilan r o y beradigan ayrim o'zgarishlar;
4) en dokrin sistem a kasalliklari, ovqatlanishning buzilishi va m o d d alar al- 
m ash in u vidagi ozgarish lar;
5) ruhiy o zg arish lar va x u lq-atvornin g aynishi;
6) n erv sistem asin in g kasalliklari;
7) ko'z yordam ch i app aratin in g kasalliklari;
8) q u lo q v a so'rg'ichsim on o'sim ta kasalliklari;
9) qon aylanish sistem asi kasalliklari;
10) n afas organlari kasalliklari;
11) h azm organlari kasalliklari;
12) teri v a teri osti kletchatkasi kasalliklari;
13) su yak-m u sku l sistem asi va biriktiruvchi to'qim a kasalliklari;
14) siydik-tan osil sistem asi kasalliklari;
15) hom iladorlik, tu g'ru q v a chilla davri;
16) p erin atal d av rd a r o y beradigan ayrim holatlar;
17) tu g'm a rivojlanish anom aliyalari, deform atsiyalari va xro m osom a 
anom aliyalari;
18) b o sh q a ru kn larda ajratib ko'rsatilm agan, klinika v a laboratoriya tek- 
sh irish larida an iqlan gan sim ptom lar, belgilar, n orm ad an tash qari o'zgarishlar;
19) travm alar, zaharlanish hollari va tash qi om illar tasirin in g b o sh q a bazi 
asoratlari;
20) o'lim h ollarinin g tashqi sabablari.
K A S A L L IK L A R N IN G B IO L O G IK A H A M IY A T I
K asallik ko'rinishlarining b iologik aham iyati har xil. K asalliklarning b azilari 
to q im a yoki organlar funktsiyalari izdan chiqib, tuzilishi o'zgarib ketishi bilan 
birga d av om etib boradi. M asalan , qorin tifida ingichka ichak yarasinin g teshilib 
ketishi (p erforasiya), gipertoniya kasalligida m iyaga q o n quyilishi va bosh qalar 
bu n ga m iso l bo'la oladi. A na shunday o zgarish lar ju d a xatarlidir, chunki m azkur 
kasallik uchun xarakterli sh ikast bo'lib, sifat jih atidan olgan da butunlay yangi, 
b osh qach a h o d isa bo'lib hisoblan adi. K asallikning b o sh q a ko'rinishlari patogen 
om iln in g tasirig a yoki ro'y bergan «sh ikast» tufayli boshlangan strukturafunk- 
tsion al o'zgarishlarga javoban organ izm n in g reaktsiyasi bo'lib hisoblanadi, xolos. 
O rgan izm n in g bu nday reaktsiyalari o'ziga yarash a m orfologik xususiyatlariga ega 
bo'lgan m oslashtiruvch i k om p en sator va him oya reaktsiyalaridir (yallig'lanish, 
im m u n o lo gik reaktsiyalar, atrofiya, gipertrofiya). Yallig'lanishning himoyalov-

---

chi roli infektsion jarayon nin g tarqalib borishin i cheklab qo‘yib, keyinchalik 
unga b atam om barham berish va zararlangan organ, to'qim a tuzilishi h am da 
funktsiyalarini to la tiklash dan iboratdir. Pilorik qism i torayib qolgan m ah ald a 
m ed a devori gipertrofiyasining kom pen sator aham iyati hazm jarayon ining 
odatdagicha borishin i tam in lash dan iborat.
K asalliklarning oqibati har xil b o lad i. Ba’zi hollarda od am sogayib ketadi, 
ya’ni kasallik davrida zararlangan sistem alarnin g tuzilishi va funktsiyalari b ata­
m om tiklanib asliga keladi. K asallikning oq ibati yaxshi b o lm ag an id a organ