R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik
Yüklə 12,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
| funktsiyasini izdan chiqarib, tuzilishini o‘zgartirib qo‘yadigan turg'un patologik
holat yuzaga kelishi m um kin. M asalan , m edan in g chiqish q ism id a bir-biriga taqalib turgan ikkita yara ch an d iq b o lib bitishi n atijasida m e’d a shu qism in in g torayib qolishi, buyrakn in g u n d agi turli p atologik jarayonlar, chunonchi glom er ulonefrit oqibatida bujm ayib, kichrayib qolishi va fun ktsiyasin ing izdan chiqishi shular jum lasidandir. Bir qancha h ollarda kasallik m arkaziy n erv sistem asi funktsiyalarining izdan chiqishi va hayot uchun m uhim organlarn in g faoliyatdan qolishi n atijasida be- m ornin g o lib ketishi bilan tugallanadi. O rganizm ning ajoyib xislatlaridan biri u n d a bir an d ozadagi him oya reak tsiyalari borligidir, organizm cheklangan m iq d ord agi shu reaktsiyalarni har xil tarzda bir-biriga payvasta qilib q o sh ish y o li bilan ju d a turli-tum an tash qi tasirotlarga tegishlicha javob beradi. Evolyutsiya bir zayldagi u m um patologik ja rayonlar deb atalm ish jarayon larni — h am m a k asalliklar m ah alida ham uchray- veradigan yallig'lanish, tromboz, regeneratsiya, gipertrofiya, immunitet, atrofiya h odisalarin i bir to‘plam holiga keltirib yaratgan. II Bob HUJAYRA ALTERATSIYASI VA ADAPTATSIYASI HUJAYRA ALTERATSIYASI Hujayra qaytar va qaytmas zararlanishining morfologiyasi Hujayra distrofiyasi Oqsil distrofiyasi Yog' distrofiyasi Uglevod distrofiyasi Nekroz Hujayra zararlanishining sabablari va patogenezi Gipoktsiya Kimyoviy birikmalar va dorilar Tabiiy omillar Biologik omillar Immun reaktsiyalar Irsiy kamchiliklar Ovqatlanishning buzilishi Hujayraning qarishi HUJAYRANING M OSLANISHI (ADAPTATSIYASI) Atrofiya Gipertrofiya KASALLIKLARNING ULTRA- STRUKTURA ASOSLARI R. V irxov (1855 y . ) hujayra p atologiyasi nuqtai n azaridan q aragan da norm al va p ato lo g ik sharoitlardagi hayotning dastlabki v a en g m u h im elem ent! hujayra bo'lib, u n in g ichidagi substan siyalar fizika v a kimyo qonu nlariga m uvofiq ish- lar qilib boradi. Ko'p hujayrali organ izm n in g eng od diy stru ktura v a funktsional birligi bo'lm ish odatdagi hujayra, ya’ni n orm al hujayra oziqlanadigan , oziqni h azm qiladigan , harakatlanadigan, ajratib ch iqaradigan m avjudotdir. H ujayra b etin im va behalovat bo'lib, tash qaridan (ekzogen) va ichkaridan (endogen) kelgan h ar turli om illar tasiriga javoban o'z tuzilishi va funktsiyasini doim o o'zgartirib boradi. Elektron m ikroskopiyaning rasm bo'lishi hujayralarda m urakkab organella- lar sistem asi borligini k a sh f etishga im kon berdi, shu organellalarning har biri hujayra ich ida tin m asdan ishlab turadigan «konveyer» d a m uayyan bir vazifani bajarad i, H ujayraga tirik n arsan in g qan day xususiyatlari xos bo'lsa, organellalar- ga h am x u d d i sh unday xususiyatlar xosdir. U lar to'xtovsiz ravishda o'z-o'zidan yangilanib turish layoqatiga ega bo'lib, n oqu lay om illar tasiri ostida shikastlana- di, regeneratsiyalanadi, proliferatsiyalana oladi, ya’ni o sish i m um kin va hokazo. H ujayra organellalari ju d a ko'p-hujayra yadrosi, yadrochasi, m itoxondriyalari, rib o so m alari, p olisom alari, G olji p lastin kasim on kom pleksi, do n ad or va silliq sitop lazm atik to r shular ju m lasidan dir. B u lar tuzilishi jih atidan gin a em as, balki o z la rid a g i biologik faol m o ddalarn in g joylashuvi jih atidan ham bir-biridan farq qiladi. C hun on chi, yadrochada RN K -polim erazalar, ya’ni R N K hosil bo'lishini k atalizlay d igan ferm en tlar jo bo'lgan. Y adroda dezoksiribonu klein kislota (D N K ) replikatsiyasi jarayon larida ishtirok etadigan ferm en tlar bor. H ujayra yadrosining p ardasida zaharlar kuchini qirqish, y an i detoksikatsiya jarayon larid a ishtirok etadigan, shuningdek g orm on lar bilan bosh qarish ishini tam in laydigan ferm entlar topiladi (adenilatsiklaza, insulin retseptorlari). B iologik oksidlan ish (toq im a nafasi) va oksidlan ib fosforillanish zan jirida ishtirok etadigan ferm ent lar, shuningdek piruvatdegidrogen eza kom pleksi, uch karbon k islotalar sikli, m ochevina sintezi, yog‘ k islotalarin in g oksidlanish sikli va bosh q alard a qatn a shadigan ferm entlar m itoxon driyalar bilan b o g lan g an . R ib osom alard a oq sil sintezi ferm entlari joylashgan. Lipid lar sintezi ferm entlari, sh un in gd ek gidrok- sillanish reaktsiyalarida qatn ashadigan ferm entlar en doplazm atik to‘rga jo b o lgan . L izosom alarda aso san gidrolitik ferm entlar joylash gan. N atriy v a kaliy ionlarini tashib beradigan A TF-aza, adenilatsiklaza a w a lo p lazm atik m em bra na bilan b o g lan g an . Pentozofosfat siklidagi glikoliz, yog‘ kislotalari sintezi va bosh qalard a ishtirok etadigan ferm entlar sitozolda (gialoplazm ad a) joylash gan. M avjud ferm ent sistem alarin ing hujayralar m a lu m qism lariga shu tariqa joylashuvi (kom partm entalizatsiyasi) hujayra ichki funktsiyalarining taqsim la- nishini ham , m uvofiqlanishuvini ham , shuningdek hujayradagi m o d d alar va energiya alm ashinuvi jarayon larin ing tegishlicha idora etilishini h am ta’m inlaydi. Chunonchi, nafas jarayoni, energiya zahiralari v a kalsiyni tashib berish ishlari m itoxondriyalar bilan bog'liq. R ibosom alar bilan do n ad or sitop lazm atik to rd a oqsil tarkib topib borad i (sintezlanadi). Silliq en doplazm atik to‘r lipidlar bilan glikogenni toplab, tashib berish vazifalarini, shuningdek zaharlar kuchini qir qish ishini (detoksikatsion funktsiyani) bajaradi. P lastinkasim on kom p leksd a bir qancha m ah sulotlar sintez qilinib, tash qariga chiqarib turiladi (sekretsiya). H ujayra ichida ovqatni hazm qilish va him oya funktsiyasi lizo som alarga xos. Bundan tashqari, hujayralarda xususiy funktsiyalarni ado etib borad igan m axsus, ya’ni ixtisoslash gan m etaplazm atik tuzilm alar bor. Jum ladan, tonofibrillalar hujayraning tayanch funktsiyasini bajarsa, m iofib- rillalar hujayraning qisq arish iga sabab b olib , u n in g h arakatlan ishiga yord am b e radi. M ikrovorsinkalar, cho‘tkasim on jiyak so‘rilish jarayon larid a ishtirok etadi va hokazo. Barcha organellalar bir-biri bilan m ah kam b o g la n g a n , shu m u n o sab at bilan ulardan birortasining zararlanishi, shikastlanishi butun hujayran in g zararlani- shiga olib boradi. |