R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

Em boliya (yunoncha em bullo — tashlab beram an, itarib ch iqaram an degan 
so'zdan olingan) qattiq, suyuq yoki gazsim on zarralarn in g qon oqim i bilan oqib 
borib, tom irlar yo'lini bekitib qo‘yishidir, Em boliya n atijasida qon aylanishi iz­
d an chiqadi. Em boliyada qon aylanishining izdan chiqishi tom irlar yo'lining 
m exanik ravishda bekilib qolish iga bog'liq bo'libgina q o lm asd an , b alki tiqi- 
lib qolgan jo yd a tom irn in g reflektor yo‘1 bilan torayib-tortishib turish iga ham
b og'liq bo'ladi. Tom ir shu tariqa reflektor yo'l bilan torayib qolishi n atijasida 
em bol ak sari tom ir yo'liga kuch bilan suqib q o y ilg an d ek bo'lib ko'rinadi. Ayni 
v aq td a sp astik h odisalar u sh bu tom ir h am da un in g kollaterallari bo'ylab tarqa- 
lish bilan gina qolm ay, balki m azkur tom irlar h avzasid an tash qariga ham , m a sa ­
lan, ju ft organning ikkinchisiga yoki bosh qa b ir o rgan ga ham o'tishi m um kin. 
R eno-renal reflekslar ana sh un aqa bo'ladi. M asalan , em boliyada qon aylanishi­
ning birdan izdan chiqishi ikkinchi buyrakda h am xu dd i sh un day o'zgarishlar

---

bo sh lan ish iga olib keladi. Yoki p ulm okoron ar reflekslar degan h odisani olib 
ko'raylik, bu n d a o'pka arteriyasi trom boem boliyasi o‘pka arteriyasi intim asidagi 
n erv retseptor ap p aratn i tasirlash i n atijasida koro n ar tom irlarn in g reflektor yo'l 
bilan sp azm holatiga o'tib, yurak to'xtab qolishiga olib keladi. Em boliya m ahalida 
uchraydigan an a sh un day organ ichi va organlararo reflektor o'zgarishlar asosan
inn ervatsiyan in g um um iyligi, m u sh tarakligiga bog'liqdir.
Em boliya, fiziologik hodisadan iborat bo'la oladigan trom bozdan fa rq qilib, 
n uqul deyarli patologik sh aroitlarda kuzatiladi.
Qon oqim i bilan oqib boradigan qattiq modda, suyuqlik yoki g a z zarrasi em- 
bol deb aytiladi. Em boliya lim fa tom irlarida ham kuzatilishi m um kin. Em boliya 
ko'pincha trom blarning uzilib ketgan qism lari ko'chishi n atijasida boshlanadi 
(tro m boem boliya). E m boliyalarn in g quyidagi turlari tafovut qilinadi:
I. Q o n tom irlar sistem asida olgan jo y iga qarab: a) kichik qon aylanish doirasi 
em boliyasi; b) katta qon aylanish d o irasi em boliyasi; v) q o p q a ven a sistem asi 
em boliyasi (k am d an -kam uchraydigan xili).
II. Q on oqim i yonalishiga qarab: a) to'g'ri (qon oqim i bo'ylab) ketgan; b) ret- 
ro g rad (q on o q im in in g aksiga qarab ketgan, od atd a, pastki kovak venada 
b o 'lad igan ) em boliya; v) p arad o k sal em boliya (b u n d a em bol katta qon aylanish 
do irasi venalaridan kichik qon aylanish doirasin i chetlab, katta qon aylanish 
d o irasi arteriyalariga tushadi, x u su san yurak bo'lm alari o'rtasidagi oval teshik, 
B o tallo yo'li, o'pkadagi arteriovenoz an astom ozlar orqali).
III. Z a rra la r (e m b o lla r) n in g m aterialig a q arab : a) trom boem boliyalar, 
b ) yog', v) havo, g) gaz, d) to'qim a p arch alari (hujayralar kom plekslari) em boli- 
y alari, e) bak terial em b oliy alar (m ik ro b lar kolon iyalari), f) hayvon parazitlari, 
j) yot tan alardan iborat em bollar.
E m bollarn in g tarqalib borish yo'llari od atd a qon (yoki lim fa) harakatining 
yo'nalish iga m o s keladi, ya’ni h am m a zarralar—em bollar od atd a qon oqim i bilan 
o q ib b o rad i. M asalan , p astk i yoki ustki kovak vena sistem asiga em bollar tushib 
q o lsa, u lar o q ib borib, o'pka tom irlarid a tiqilib qolishi m u m kin. Katta qon ayla­
nish d o irasid a u lar ch ap buyrakdan periferiyaga qarab harakatlanib boraveradi 
va y u rakn in g toj tom irlari m iya, taloq, m e’da-ich ak yo'li tom irlarida tiqilib q o ­
ladi. To'g'ri em boliya deb ana sh un day yo'l bilan harakatlanib borgan em boliyaga 
aytiladi. B iroq, em boliyalarn in g bu nd ay yo'lidan ikki xil istisn o bo'lishi m um kin.
B irinchi istisno retrograd em boliya bo'lib, vena qoni ju d a ko'p dim lanib qol- 
g an id a yoki v en ad an qon teskari to m o n ga oq qan id a kuzatiladi. R etrograd em ­
boliya p ayd o bo'ladigan jo y p astki kovak vena, goh o jig a r venasidir. A n a shunday 
h o d isa уи г bergan o d am d a o d atd a u ch tavaqali yurak q o p q o g'i yetishm ovchiligi 
bo'ladi. Em bollar qon o q im iga qarshi yo'nalishda yuradi. U lar yirik, og'ir, aksari, 
bo'yin venalari yoki o'ng yurak kam eralarida yuzaga kelgan trom blardan uzilib 
ch iq qan bo'ladi. E m bollar p astga tushib borib, jigar, buyrak yoki yonbosh ve- 
n alariga tiqilib qolishi m um kin.

---

Ikkinchi istisn o parad ok sal em boliyadir. P arad oksal em boliya deyilgan ida 
em bolning katta qon aylanish do irasi venalaridan bevosita shu do ira arteriya- 
lariga tushib qolish i tushuniladi. Bu holda em bol kichik qon aylanish doirasin i 
chetlab o‘tadi. Shu xild agi parad ok sal em boliya quyidagi hollarda kuzatilishi 
m um kin: 1) y u rak bo'lm alari o rasid agi to'siqning oval darchasi bitm ay qolgan ida. 
O val darcha 15— 20 foiz o d am lard a ochiqligicha qolaveradi deb h isoblan adi. B i­
roq, p arad oksal em boliya ancha kam uchraydi—barch a em bollarning 1 ,2 foizini 
tashkil etadi. Sababi shuki, qon (va em bollar) ning yurak o'ng bo'lm asidan chap 
bo'lm asiga o'tishi uchun o'ng yurak bo'lm asida qon dim lan ib qo lgan (yu rak ich i­
dagi b o sim ko'tarilgan) bo'lishi kerak; 2) o p k a arteriyasi bilan aorta o'rtasidagi 
arterial yo'l (B otallo yo‘li) bitm ay qolgan ida; 3) ba’zi patologik holatlarda zo'r 
berib ishlab turadigan o'pka arteriovenoz anastom ozlaridan em bollar o'tganida.
Em boliya ro‘y berish ida tom ir devori tuzilishidagi xususiyatlar, ya’ni un in g 
arxitektonikasi katta aham iyatga ega. M asalan, chap bu yrak em boliyasi o'ng 
buyrak em boliyasiga qaragan da ko'proq uchraydi, chunki chap bu yrak arte­
riyasi aortadan birm uncha o'tkir burchak ostid a chiqib keladi. A rteriyan in g 
u n in g o'zidan ko'ra yirik roq tom irdan chiqib kelish burchagi n ech og'lik kichik 
bo'lsa, u nga em bol o'tishi sh unch a oso n bo'ladi va sh unch a ko'proq uchraydi deb 
taxm in qilinadi. X u d d i shu sab ab d an bo'lsa kerak, b o sh m iyaning chap yarim
sh arida em boliya o'ng yarim sh arid agiga qaragan da ko'proq kuzatiladi.
Em bollarning qaysi tom o n ga qarab yurishi, aftidan, og'irlik kuchi ta’siriga 
h am qism an bog'liqdir. C hunonchi, tananing p astk i y arm id a em bollar ko'proq 
kuzatiladi, qorin aortasi tarm oqlarin in g em boliyasi m iya arteriyalari em bol- 
lariga q aragan d a ko'proq uchraydi. O 'pkada em bollar ustki bo'laklaridan ko'ra 
p astki bo'laklarida ko'proq kuzatiladi. Q on o q im in in g sh iddati (q on m assasi 
ko'pligi) ham aham iyatga ega.
T R O M B O E M B O L IY A
Trom blarning ju d a ko'pchiligi norm al sh aroitlarda uyushish jarayon iga 
uchraydi. Q on o q im i susayadigan , qo n n in g fizik-kim yoviy va biokim yoviy 
xossalari o'zgaradigan patologik sharoitlarda trom blar ak sari tez va beto'xtov 
o'sib boradi. B u nday trom blar aslida aksial, ya’ni deyarli erkin tu rad igan bo'ladi. 
Shu m u nosabat bilan qon o q im i tezligining an d ak ortish idan k eladigan zaifgina 
turtki ham trom bni vena devoriga yopishtirib turgan m ikroskopik b o g ni uzib 
yuborishga kifoya qiladi. Trom b d u m i yoki hatto tan asin in g uzilib ch iqqan zar­
ralari ham em boliyaga sabab b o lish i m um kin. O 'zining jo yiga bo'shgina birikib 
turgan trom b qo rin yoki ko'krak ichidagi bosim to'satdan ko'tarilganida (m a sa ­
lan, o d am kuchangan yoki yo'talgan paytda), jism o n iy ish, isitm a, tan a vaziyatini 
o'zgartirish tufayli q o n o q im i tezlash ganida uzilib chiqib, em bolga aylanib qolish i 
m um kin. Y urak qisqarish larinin g tezlashuvi y u rak ichidagi trom bning uzilib k e ­
tishiga sabab bo'ladi. Shunday qilib, tom ir devoridan yoki o'zining aso siy qism i-

---

d an u zilib ch iqqan trom b qism i yoki trom bning o‘zi em bol bo'lib qolishi m u m ­
kin. T rom boem boliya em boliyalarning en g ko'p uchraydigan xilidir. Trom blar 
o d atd a h o sil bo'lganidan keyin ko'p o‘tmay, sh uningdek kechki m u dd atlard a — 
aseptik yoki septik tarzda irigan paytida uzilib chiqadi. Bunday em boliyalarning 
p ayd o bo‘lish jo yi ham kichik, ham katta qon aylanish doirasidir. Venoz trom b­
lar y u rak yoki arteriyalardagi trom blardan k o ra ancha ko'proq uzilib chiqadi 
(tro m boem boliyalarn in g 60— 70 foizi venoz trom blardan paydo bo'lsa, 40 foizga 
yaqin i y u rak yoki arteriya trom blaridan yuzaga keladi). Trom boem boliyalarga 
h am m ad an ko'p sabab bo'ladigan trom blar katta qon aylanish do irasi venalarida, 
aso san p astk i k ovak ven a sistem asida yuzaga keladigan trom blardir.
U zilib ch iqadigan zarrachalar h ar xil kattalikda bo'ladi. A rterial em bollar 
o d atd a kich ik bo'ladi, q o p q o q yoki p arietal endokarditda yuzaga keladigan may- 
d a-m ay d a «so g alch a trom blar» ak sari ana shunaqa. Venoz em bollar ju d a katta 
bo'lishi m u m kin , kichik ch anoq venalarida tarm o q otib ketadigan quym alar 
sh u lar ju m lasid an d ir. Venoz em bollarn in g shakliga qarab bir qan cha hollarda 
u larn i qayerdan ajralib ch iqqan in i bilib olish m um kin. E m bol atrofida, uning 
ichki to m o n larid a, ya’ni qon o q im iga v a uning teskarisiga qaragan tom onlarida 
ikk ilam ch i k oagu latsion trom boz h osil bo'ladi. Shunin g n atijasid a em bol bir­
m u n ch a och tu sd a bo'ladigan y u m sh oq trom botik m assalar bilan o'ralib qoladi. 
A n a sh u n d ay h o llard a tro m b o em b o ln i birlam chi trom bdan ajratib, farq qilib 
o lish an c h a qiyin bo'ladi.
T rom boem boliyan in g klinik aham iyatiuning o'rnashgan joyiga, kalibriga, 
qon y u rish m ay qolgan tom irlarn in g um um iy h ajm iga bog'liqdir. Yirik tom ir­
lar, m asalan , o p k a arteriyalari yoki hayot uchun m u h im organlar tom irlaridagi 
yirik trom boem boliya o d am n in g to'satdan o'lib qolish iga sabab bo'lishi m u m ­
kin. B o sh m iya arteriyalarining ish em ik insultlar va falajlarga olib boradigan
trom b oem b oliyalari, talo q yoki bu yrak arteriyalarining sh u organlar infarktiga 
sab ab bo'ladigan trom boem boliyalari, ichak tutqich arteriyalarining abdom inal 
ishem iya klin ik m an zarasin i hosil qiladigan, ichak gan gren asi va p eritonitga olib 
b o rad ig an trom boem boliyasi klin ik jih atdan olgan da katta aham iyatga ega.
Q o'l-oyoqd agi yirik arteriyalarning birdan tiqilib qolishi puls yo'qolib qolib, 
to m ir tiqilgan jo yd an distal tom on d agi teri haroratining pasayishi, qattiq o g riq 
b o sh lan ish i, teri sezuvchanligi o'zgarishi, shish kelib sian oz boshlanish i bilan 
nam oyon bo'ladi. Q o‘1 yoki oyoq gan gren asi boshlanish xavfi aniq bo'lib qoladi.
A rteriyalarga tushib qolgan venoz em bollar aksari yirik arteriyaning ikkita 
birm u n ch a m ayd aroq tarm o q q a bo'linish joylarida tutilib qoladi. B u n d a e m ­
bol bukilib, tarm oqlanib ch iqadigan ikkala tom ir sh oxch asini berkitib qo'yadi 
(«m in ib o lgan trom b»). B u nday em bollar o'z atrofida tezgina qon ivib q o lish i­
ga olib b o rad i va tom irlarn in g yo'llarini butunlay berkitib qo'yadi. A n a sh u n ­
d ay em b o llar ko'pincha o'pka arteriyasi tarm oqlarida kuzatiladi va od am n in g 
to'satdan o'lib qolish iga sabab bo'ladi.

---

A rterial sistem a trom boem boliyalari infarktlarga olib keladi. Q u yidagi em- 
boliyalar en g xatarli infarktlarga olib boradi: 1) falajlarga yoki tez o rad a o'lim ga 
sabab bo'ladigan bosh m iya em boliyalari; 2) m iok ard infarktiga olib b orad ig an
yurak toj arteriyalari em boliyalari; 3) qorin aortasi tarm o q larin in g ich ak nekrozi 
va p eritonitga sabab bo'ladigan em boliyalari.
Em boliya tom ir devorin i m exanik tarzda berkitib qo'yishidan tashqari, 
tom irlarning reflektor yo'l bilan tortishib torayib qo lish iga olib b orish i jih atidan
ham xatarlidir. Shu sab ab d an tom ir trom boem boliyasin in g oqibatlari tom irga 
ligatura solib, uni bog'lab qo'yish oqibatlaridan ham an ch a o g 'irro q bo'ladi. Em - 
bol septik tarzda irigan trom b zarrachasidan iborat bo'lsa, u v aq td a b ad an n in g 
turli qism larid a ikkilam chi m addalar, yiringlab ketgan jo ylar p ayd o bo'lish xavfi 
tug'iladi. Trom boem boliyalar m ah alida trom blar retraksiyasi v a tom ir devori- 
ning nam lanishiga taalluqli kolloid-kim yoviy om illar yetakchi aham iyatga ega 
bo'ladi. T om ir devori yaxshi n am lanm aydigan bo'lsa, qon laxtasi tom ir devori- 
dan h a degan d a ko'chib tushaverm aydi. T rom bdan anchagina m iqd ord a zardob 
chiqishi uning tom ir devoridan uzilishiga yo‘I ochadi, n atijad a trom b qalquvchan 
bo'lib qoladi.