R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

Bakterial (endotoksik) shokda qo n n in g tom irlar ich id a ivib qolish sin dro m i 
ko'proq ifodalangan bo'lib, hayot uchun m uhim organlar, ju m lad an m e’da-ichak 
yo'li va o'pka ko'proq zararlanadi. Buyraklar va bu yrak usti bezlari v a adenogi- 
pofizda nekrozlar bo'lishi xarakterlidir.
A nafilaktik shok o'pkani ko'proq zararlashi bilan ajralib turadi, b u n d a o'pkada 
sezilarli darajad a interstisial va alveolar shish bo'lishi, o'pka p aren xim asin in g 
ko'pgina joylariga q o n quyilishi xarakterlidir. A nafilaktik shokning ju d a o'tkir 
xillarida h iqildoq shilliq pardasi had dan tashqari shishib, n afas yo'llari torayib 
qo lad i v a asfiksiyaga x o s bo'lgan sezilarli m orfologik m an zara ko'zga tashlanadi.
Kardiogen shok p atologoan atom ik o'zgarishlar oz bo'lishi bilan xarakterlanadi, 
sh un da ham bu o'zgarishlar shokning faqatgina uchinchi b osqich id a kuzatiladi. 
Ayni vaq td a kapillarlar bilan venalar notekis ravish da q o n ga to'lib ketadi. O dam
to'satdan o'lib qolgan hollarda ichki organlar venalarining q o n ga to'lib turgani, 
yirik vena tom irlarinin g suyuq q o n ga to'lib-toshib ketgani, seroz p ard alar ta- 
giga nuqta-nuqta va do g'-dog' bo'lib qon quyulib qolgan i, o'pka shishib ketgani 
seziladi.
Gem otransfuzion shok uchun buyraklar zararlanib (n ekrotik nefroz b o sh ­
lanib), o'tkir buyrak yetishm ovchiligi avj olib b orish i xarakterlidir.
K lin ik m a n z a r a si sh okning turiga b og' liq. K ardiogen va gipovolem ik sh o k ­
d a bem orda gipotoniya boshlanib, yuzining ran gi o lik d ek o q arib ketadi, b a d a n ­
ning terisi m uzdekkina va n am bo'lib turadi, pulsi ipsim on ko'rinishga kiradi,

---

n afas harakatlari va yurak urishi tezlashadi. Sep sisd a badan terisi issiq qin a bo‘lib 
tu rish i m u m kin , chunki p eriferik tom irlar kengayib, qon ga to'lib turadi.
S h o k n in g o q ib a ti, ya’ni p ro g n o z i hayot uchun m uhim organlarning 
n ech og'li zararlangan iga bog'liq, u larn ing zararlangani shokning davosini qiyin- 
lashtirib qo'yadi. K ortikal buyrak nekrozida anuriya zo'rayib boradi, buning 
n atijasid a elektrolitlar m uvozanati anchagina buziladi. O rgan izm n in g bakteriai 
in feksiyalarga sezgirligi kuchayib ketadi. B em or yoshi, shok turi, to‘g ‘ri va o‘z 
v aq tid a davo qilin ishin in g ham aham iyati bor.
T O ‘Q IM A S U Y U Q L IG IM IQ D O R IN IN G 0 ‘Z G A R IS H I
To‘q im a suyuqligin in g m iq d o ri qon va lim fa aylanishiga, sh uningdek tom ir­
lar o'tkazuvchanligining darajasiga bog'liqdir. To'qima suyuqligi m iqdorin in g 
o'zgarishi ikki shaklda: sh ish (to q im ad ag i suyuqlik m iqd orin in g kop ayish i) va 
degidratatsiya (to q im ad agi suyuqlik m iqd orin in g kam ayib qolishi) ko'rinishida 
n am oyon bo'lishi m um kin.
S H IS H
Shish— qon bilan to'qim alar o'rtasida suv alm ashinuvining izdan chiqishi tufay­
li oraliq, toqim a yoki organizm ning seroz bo'shliqlarida ortiqcha suyuqlik to'planib 
turishidir. K o'pchilik hollarda shish hujayralararo bosh liq larda gipergidratatsiya 
b osh lan ib , shu bilan bir vaq td a hujayralarda su v elektrolitlar m uvozanati buzili­
sh i b ilan ifodalanadi.
Sh ish suyuqligin in g teri o sti kletchatkasida to'planib qolgani an asark a deb 
atalad i. Suyuqlikning plevra bo'shliqlarida to'planishi gidrotoraks, yurak xaltasi 
bo'sh lig'id a to'planishi gidroperikard, q o rin bo'shlig'ida to'planishi gidroperito- 
neum (assit) deyiladi. G id rod in am ik o'zgarishlarga aloqad or sh ish d a solishtirm a 
o girligi p ast (1012 va bu ndan k am ), tarkibidagi oqsillar va b osh q a kolloidlar 
m iq d o ri k am bo'lgan suyuqlik to'planib boradi. Shish bo'lib to'planib b o rad i­
gan an a shu suvsim on suyuqlik transsudat deb ataladi. Tabiatan yallig'lanishga 
alo q a d o r sh ish d a ekssudat, y a n i solish tirm a ogirligi birm uncha yuqori (1020 va 
b u n d an ko'p), tarkibidagi oq sil m iq d o ri ko'p bo'lishi bilan transsu datdan farq 
q ilad ig an suyuqlik h osil b o lad i.
R iv o jlan ish m e x an izm i. Bir jo yn in g o'zida paydo bo'lgan m ah alliy shish 
va u m u m iy sh ish tafovut qilinadi. M ah alliy sh ish paydo bo'lishi, shuningdek, 
ta rq o q sh ish kelgan m ah allarda tan an in g ma’lu m qism lariga ko'proq tran ssu ­
d at yig'ilib qolishi m an a shu to q im alard a kapillarlar devori orqali bo'ladigan 
su v alm ash in uvin in g fizik-kim yoviy jarayonlari izdan chiqishiga bog'liq. M ana 
sh u jarayon larn i birinchi m arta E. Starlin g o'rganib, su v alm ash inuvini n orm ada 
to m irlar ich id a h am , interstisiyda h am bo'ladigan gidrostatik va osm otik bo- 
sim lar rostlab borishini ko'rsatib berdi (43-rasm ). K apillarning arterial uchida

---

uning devori orqali su v shu jo yd a m usbat filtratsion b o sim borligi tufayli inter - 
stisiyga filtrlanib o'tadi. T om ir ichidagi gidrostatik b o sim bilan on k otik bosim
o'rtasidagi tafovut sim ob u stun i hisobi bilan olgan da 4 — 5 m m ni tash kil etadi, 
kapillarlardan ko‘p m iq d o r suv chiqib ketishiga shu n arsa to sq in lik qilib turadi. 
K apillarning venoz uchida gidrostatik bosim p asayad i, filtratsion b o sim m an- 
fiy bo'lib qoladi, shu m u n o sabat bilan filtrlanib o'tgan suvn in g ko'pgina qism i 
qaytadan so'rilib ketadi. M o d o m ik i shunday ekan, kapillarn ing arterial uchida 
tom irdan suyuqlik chiqadi, venoz uchida esa b u su yuqlik qon tom irlar o'zaniga 
qaytadi. Biroq, suyuqlikning h am m asi ham tom irlarga qaytib tushm aydi. Shu 
sababd an suyuqlikning qolgan i lim fa tom irlariga o'tib, lim fa sistem asi orqali b il­
vosita yo‘l bilan qo n ga qayta tushadi.
43-rasm . Yurak etishm ovchiligida shish p ayd o bo'lishining sxem asi 
(C otran R . , 1992).
Patologiya sh aroitida qon bilan to'qimalar o'rtasida su v alm ash inuvi jarayon i 
izdan chiqadi, b u n ga aso san quyidagilar sabab b o la d i: 1) kapillarlardagi g id ro ­
statik bosim n in g ortishi, bu n arsa suvning interstisiyga filtrlanib o'tishi kuchay- 
ishiga olib keladi, 2) qon p lazm asid agi onkotik b o sim n in g pasayishi, ya’ni suvni 
tom irlard a saqlab turadigan va u n i toqim alardan u m um iy qon o q im iga qayta- 
rad ig an k u ch n in g k am ay ish i, 3) k apillarlar o 'tk azu v ch an ligin in g kuch ayish i,
У д г а к y etisfcm o Y cfaO igi ]
Markaziy телег 
цоп 
bo*i»im ag osfcishi
Ynrakdin odlib ckiqa' qon hajmining kamayishi
Buyrakda qon ivUnishi-
Kapillyiriarda gidrostatik 
bosinrning ortishi
ning kimayishi
1
Plazma bajmiaing 
kamavishi
Renin - angiotenzin 
ishUnib ehiqishining 
knchavishi
T n u u sid itsh i kuchayishi
Aldosteros ishUnib 
chiqishintng knchayishi
KApiiharlarda gidrostatik 
bosimning ortishi
SH ISH
Plazma kajminiiig ^ 
N atriyia 
sht
kft’payishi 
turibpolish!

---

4) lim fa tom irlari tiqilib qolgan ligi tufayli lim fa oqib ketishin in g izdan chiqi­
shi. H ozirgin a ko'rsatib o'tilgan m an a shu o'zgarishlar yallig'lanishga aloqador 
b o lm a g a n sh ishn in g aso siy va dastlabki sabablari bo'lib hisoblanadi. Buyraklar­
n in g tuz va suvn i ushlab qolishi ham aham iyatga ega, bu n d ay h o d isa birlam chi 
(b u yrak k asallik larid a) va ikkilam chi (boshqa sabablarga ko‘ra paydo bo'lgan 
(sh ish lard a) bo'lishi m um kin.