R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

vuzkor fibrom atoz deb shuni aytiladi, bu nd ay fibrom atoz regen eratsiyaga hara- 
kterli od atd agi giperplaziya bilan atipik regeneratsiya m ah alid a bosh lan adigan
neoplaziya o'rtasida oraliq o'rinni egallaydi.
Regeneratsiya paytida kuzatiladigan fibroplaziya aso sid a yotuvchi m exanizm i 
(hujayralar proliferatsiyasi, hu jayralar va m atriks o rta sid a g i o'zaro ta’sir, o'sish 
om illarining o'zaro ta’siri), m asalan , revm atoid artrit, o'pka fibrozi, jig ar sirro- 
zida kuzatiladigan surunkali yallig'lanish fibrozining paydo bo'lish m exan izm iga 
o'xshashdir.
Biriktiruvchi to'qim a regeneratsiyasini idora etuvchi m olekulyar m exanizm - 
larning fibrozlovchi surunkali yallig'lanish jarayon lariga olib b orish i m um kin- 
ligi d iq qatga sazovordir.
Regeneratsiya jarayon i buzilishi n atijasida h a d egan d a bitaverm aydigan j a ­
rohatlar paydo bo'lib, sin gan suyaklarn ing uchi ancha vaqtgach a bir-biriga pay- 
vandlanm ay, bitm ay turadi o'sm a paydo bo'lishi uchun sh aroit tug'iladi.

---

IX Bob
INFEKTSION KASALLIKLAR
ETIOLOGIYASIVA PATOGENEZI
0 ‘ta xavfli infeksiyalar
Vabo
VIRUSLAR QO'ZG'ATADIGAN
Toun
KASALLIKLAR
Kuydirgi
Sil
O 'tkir respirator virusli infeksiyalar:
Zaxm
Gripp
Paragripp
PATOGEN ZAMBURUG'LAR
Adenovirus infeksiyasi
QO'ZGATADIGAN
Respirator-sinsitial Infeksiya
KASALLIKLAR
Sitomegalovirusli infeksiya
Dermatomikozlar
Qizamiq
Visseral mikozlar
Kandidoz
BAKTERIYALAR
Aktinomikoz
QO'ZG'ATADIGAN
Mog'or mikozlari
KASALLIKLAR
Koksidioidoz
Difteriya
Skarlatina
SODDA JONIVORLAR QO'Z­
Qorin tifi (ich terlama)
G'ATADIGAN KASALLIKLAR
Salmonellyozlar
Bezgak
Dizenteriya (ichburug')
Ichak amyobiazi
SEPSIS
O d am organ izm iga patogen agentlar o'tib qolishidan kelib chiqadigan 
k asallik lar dard larn in g katta gu ru h ini tashkil etadi. Viruslar, 
bakteriyalar, 
zam b u ru g 'lar qo'zg'atadigan kasalliklar infektsion kasalliklar deb, so d d a jo- 
n ivorlar v a gijjalar organ izm ga kirgan ida paydo bo'ladigan kasalliklar esa invazi- 
on yoki p arazitar kasalliklar deb ataladi.
Infektsion kasalliklar organ izm n in g u m um iy xastaligi bo'lib, m azkur infek- 
siy aga m oyil o d am lard a kuzatiladi. U larni som atik kasalliklardan ajratib tu rad i­
gan o‘z xu su siyatlari bor:
1) 
infektsion k asallik nin g paydo bo'lishi qan day bo'lm asin biror infekt 
(qo'zg'atuvchi) ta’siriga bog'liq, shu bilan birga h ar b ir infektsion kasallikning 
o‘z qo'zg'atuvchisi bo'ladi; 2) infektsion kasalliklar kontagioz, ya’ni yuqum li 
bo'ladi, m a’lum m u d d at davom etadigan yashirin — inkubatsion davrdan keyin 
b o sh lan ad i, siklik ravish da o'tib, m azkur infeksiya uchun tipik bo'lgan va birm a- 
b ir avj olib borad igan u m u m iy h am d a m ahalliy jarayon lar bilan birga davom

---

etadi; 3) infektsion kasalliklar postinfektsion im m u n itet paydo bo'lishi bilan 
tugallanadigan m u rakk ab im m u n ologik jarayonlar bilan birga b o rad i; 4) infek­
tsion kasalliklarning avj olib borish m exan izm ida bir-biriga b og'liq bo'lgan ik ­
kita om il: infektning organ izm ga kirishiga javoban m ak roo rgan izm tom on idan
ko'rsatiladigan reaktsiyaning xususiyatlari va m ik roorgan izm larn in g o'ziga xos 
xossalari (virulentligi, patogenligi, invazivligi v a bo sh q alar) m u h im aham iyatga 
ega.
M ikroorganizm bilan m akroorgan izm birga yash ash in in g uch turi tasvirian ­
gan:
1) sim bioz— m ikroorgan izm bilan m akroo rgan izm n in g bir-biriga foyda 
keltirib birga yashashi;
2) kom m en salizm , bu n d a m ikroorganizm va m ak roo rgan izm bir-biriga tasir 
ko'rsatm aydi;
3) parazitizm , b u n d a m ikrorganizm m ak roo rgan izm h isobiga yashaydi, shu 
n arsa kasallik paydo bo'lishiga olib keladi.
Patogen m ikroorganizm lar o d am organizm iga h ar xil yo'llar bilan kirishi 
m um kin. U larning organ izm ga k iradigan joyi «infeksiya d arvozasi» yoki «kirish 
darvozasi» deb ataladi. B adan terisi, ayniqsa ch aqalan gan , yaralangan hollarda, 
nafas yo'llari, ichak, siydik-tanosil organlarining sh illiq p ard alari an a shunday 
kirish darvozalari bo'lishi m um kin. Shu m u n o sabat bilan kasallik yu q ori nafas 
yo'llari, o'pka, ichak va bosh qalar orqali yuqa oladi.
Q o'zg'atuvchilar to'qim alarda keltirib ch iqaradigan reaktsiyalar tabiatiga q a ­
rab bir-biridan farq qiladi. M asalan, bakteriyalar to q im ag a kirib olgan id an k e­
yin od atd a ekssudativ yoki granulyom atoz yallig'lanish ga sabab bo'ladi. H ujayra 
ichida yashovchi obligat parazitlar b o lm ish v iru slar hujayraning distrofiya va 
nekrozga uchrashiga, sh uningdek hujayralarda proliferatsiya va transform atsiya 
boshlanish iga olib keladi. Z am bu rug'lar atrofdagi to'qim a alteratsiyaga uchrab, 
u larda proliferativ reaktsiya bosh lanish iga sabab bo'ladi.
Infektning organ izm ga kirgan jo yid a shu organ izm h im oya reaktsiyasining 
ifodasi sifatida yallig'lanish jarayoni boshlanadi, birlam chi o'choq birlam chi af- 
fekt deb shuni aytiladi.
Birlam chi o'choqdan infeksiya lim fogen, gem atogen , intrakanalikular, pe- 
rinevral yo'llar va kontakt yo'li bilan tarqalib b orad i.
E T IO L O G IY A S I VA P A T O G E N E Z I
Infektsion kasalliklarningqozg'atu vch ilari bakteriyalar, viruslar, rikketsiyalar, 
spiroxetalar, m ikoplazm alar, zam burug'lardir. S o d d a jon ivorlar qo zg'atad igan
kasalliklar parazitar, invazion kasalliklar ju m lasiga kiradi.
V iruslar h am m adan ko'p tarqalgan qo'zg'atuvchilar bo'lib, hujayra ichida 
yash ovch i ob ligat p araz itlar deb h iso b lan ad i, ch u n k i o‘zid an n asi q o ld irish
uchun hujayraning sin tetik apparati, ferm entlari va energiya hosil qiluvchi siste- 
m alaridan foydalanadi.

---

V iruslarda, hayotning hujayrali shakllaridan farq qilib, faqat bitta tipdagi 
n uklein kislota bo'ladi, xolos, shu m u n o sabat bilan R N K , viru slar va D N K v i­
ru slar tafovut qilinadi. V irusn in g nuklein kislotasi tashqi p ard a kap sid bilan 
о ralgan , shu p ard asi nuklein kislotan i him oya qilish bilan birga v iru sn in g hujay­
ralarga o'rnashib olishiga, adsorblan ish iga yo‘l ochadi.
V iru slar organ izm ga o tg a n id a h am ish a ham kasallikka sabab bo'laverm aydi. 
Shu m u n o sab at bilan organ izm n in g infisirlanishi (yan i unga v iru s o tib , v iru s­
n in g sh u organ izm h u jayralarida replikatsiyalanishi) va viru sn in g infektsion 
k asallik n i qo'zg'atishini (to‘qim alarn i zararlab, replikatsiyalanishini) aniq farq 
qilish kerak.
V iru slar obligat qo'zg'atuvchilardir, lekin virusli infeksiyalarning ko'pchiligi 
sim p to m larsiz o'tadi va an iqlan m ay qolaveradi. Bundan tashqari, viruslar 
ko'pincha organ izm dan ajratib olinm ay qoladi v a k o p yillar, hatto butun u m r 
bo'yi o rgan izm d a saqlanib turib, su ru n kali infeksiyaga yoki u n in g latent xiliga 
sab ab bo'lishi m u m kin. A na sh un day h o ld a patologik jarayon u zo q davom eta- 
digan inku batsion , ya’ni yash irin dav rdan keyin boshlanadi va vaqt-bavaqt qo‘zib 
turadi. M asalan , h erp es zoster sp in al gan gliyalarda u zo q m u dd at saqlan ib qolib, 
jo n lan gan d av rid a o g ‘riqlarga sab ab bo'lishi m um kin.
V iru slar nihoyat darajad a m ayd a (2 0 —30 n m ) bo'ladi, sh u m u n o sabat b i­
lan elektron m ik rosko pd a sferik yoki silin drsim on tuzilm alar ko'rinishida aniq 
ko'zga tashlanadi. Ba’zi viru s zarralari infeksiyalangan hujayralarda hattoki optik 
m ik ro sk o p bilan ham topiladigan xarakterli kiritm alarni hosil qiladi. M asalan, 
sitom egaloviru s yuq qan hujayralar kattalash ib borib, u larn ing yadro larid a yirik 
eozinofil kiritm alar hosil bo'ladi. Sito plazm asida bir m uncha m ayd a bazofil zar- 
ralar ko'zga tashlanadi. G erp es viru si hujayra yadrolari ichida och tusli gardish 
bilan o'ralgan yirik kiritm alar hosil qilsa, quturish k asalliginin g v iru si xarakterli 
sitop lazm atik kiritm alar paydo qiladi. Biroq, ko'pchilik hollarda viru s yuqqan 
h u jayralarda hattoki elektron m ik rosko p yordam i bilan ham viru s zarralari bor- 
ligin i topib bo'lm aydi.
Infektsion kasalliklarga bakteriyalar m igratsiyasi va yuqish iga yo'l ochadigan 
gen etik elem entlar bo'lm ish bakteriofaglar, plazm idalar, transpozonlar ham s a ­
b ab bo'lishi m u m kin. Shularning tasiri ostida bakteriyalar virulent m oddalarni, 
ju m lad an , toksinlar, gem olizin lar va o'zlarini dori preparatlari tasirig a chidam li 
qilib qo'yadigan ferm entlarni ishlab ch iqish xususiyatiga ega bo'lib qoladi. Un- 
d an tash q ari, bakteriofaglar va p lazm id alar p atogen m as bakteriyalarni patogen 
bakteriyalarga aylantirishi m u m kin. Bakteriyalar bir hujayrali organ izm lar bo'lib, 
y ad ro si va en doplazm atik retikulum i yo'qligi bilan eukariotik hu jayralardan farq 
qiladi. V iruslardagiga qarshi o'laroq, bakteriyalarda D N K ham R N K ham bo'ladi, 
b u lar rib o so m alard a sintezlanib chiqadi.
Bakteriya hujayrasining devori ikki qavat fosfolipid m em bran adan tuzilgan. 
G ram m u sb at bakteriyalarda bu m em bran alar glikoproteiddan iborat qavat bilan, 
gram m an fiy bakteriyalarda lip o sax arid qavati bilan bir-biridan ajralib turadi.

---

Bakteriyalar tuproq, suv, od am va hayvonlar organ izm id a yashaydi. O d am
tanasin in g bakteriyalar ko‘p to'planib qoladigan en g m u h im so h alari badan teri- 
si, og‘iz bo‘shlig‘i, bron xial daraxt, ichak, siydik-tanosil yo'Uaridir. Bakteriyalar 
o d am organizm iga o’tgan id a ular hujayradan tash q arid a, ya’ni ekstrasellyullyar 
tarzda joylashadi. B iroq, hujayralar ichida ham yashovchi fakultativ bakteriyalar, 
m asalan , sil m ikobakteriyalari hujayralar ichida h am , tash q arisid a ham ko'paya 
oladi.
Bakteriyalarning infektsion kasalliklarni qo‘zg‘ata oladigan poten sial x u su ­
siyati kasallik ko'zg'atuvchanligi yoki patogenligi deb aytiladi.
Rikketsiyalar, xlam idiyalar va m ikoplazm alar tuzilishi jih atidan bakteriyalar- 
ga yaqin turadi va m etabolizm inin g xususiyatlari h am d a tuzilish idagi ba’zi ele- 
m entlarining xossalari bilan u lardan farq qiladi (m asalan , m ik oplazm ad a rigid 
hujayra devori bo'lm aydi).
X lam idiyalar v a rikketsiyalar hujayra ichida yashovchi obligat parazitlar 
bo'lib, epitelial h ujayralarnin g fagosom alarida v a en dotelial hujayralar sito- 
p lazm asid a ko'payadi. R ikketsiyalar yuqib, endotelial h ujayralar sitop lazm asid a 
ko'paygan m ah allarda ge m orragik infektsion vasku lit boshlanib, tugunchalar 
paydo bo'ladi. Sezilarli d arajad agi intoksikatsiya v a tom irlard agi diffuz g ra ­
nulyom atoz m arkaziy n erv sistem asi va m ikrosirkulyatsiya o'zanida kattagina 
o'zgarishlar ro'y berish iga olib keladi.
M ikoplazm alar, aso san , nafas organlarini zararlantiradi v a havo-tom chi yo'li 
bilan yuqadi. U lar n afas yo'llari epitelial hujayralarining yu zasiga birikib olib, 
atipik pnevm oniyani qo'zg'atadi, b u n d a lim fotsitlar v a p lazm otsitlard an iborat 
peribronxial infiltratlar paydo bo'ladi. Siydik-tanosil sistem asi zararlanib, gono- 
kokkga b og'liq bo'lm agan uretrit boshlanishi ham m um kin.
Parazit zam bu rug'lari tuban darajadagi xlorofilsiz o'sim liklar— zam burug'lar 
ju m lasig a kiradigan m ikroorganizm lardir. B u larnin g hujayralari qattiq p arda 
bilan qoplangan. Z am bu ru g'larn in g vegetativ tan asi m iseliy hosil qiluvchi fibril- 
lalardan iborat. U lar fakultativ yoki obligat parazitlardir.
Z am bu rug'lar qo'zg'atadigan kasalliklar zam burug'li kasalliklar yoki mikoz­
lar deb ataladi. O d am d a b ad an terisi va teri ortiqlari (soch -jun , tirnoqlar)ni 
zararlantiradigan m ikozlar derm atom ikozlar degan u m u m iy n om bilan bitta g u ­
ru h ga birlashtiriladi. Parazit zam burug'larin in g b o sh q a vakillari ichki organlar- 
ni zararlab, chuqur (visseral) m ikozlarga sabab bo'ladi. B unday m ikozlar ko'proq 
uchraydigan jo ylar bor, ya’ni u lar o'z geografiyasiga ega, m asalan , blastom ikozlar 
nuqul tropik m am lakatlarda, koksidioidozlar A Q SH d a uchraydi. O 'zbekistonda 
ch uqur m ikozlar derm atom ikozlardan farq qilib, nihoyat d arajad a k am uchraydi.
Z am bu rug'lar o d atd a granulyom alar hosil bo'lishiga olib keladi va im ­
m unitet tanqisligi holatida tarqalib boradi. B u n d a ko'p so n li n ekroz o'choqlari 
yuzaga kelib, hujayra reaktsiyasi ju d a su st bo'ladi v a ko'pgina jo ylarga qon quyi­
ladi. O IT S bilan k asallan gan o d am lar uchun og'iz bo'shlig'in ing zararlanishi va

---

ko'pincha asp ergillalar h am d a pn evm osistalar qo'zg'atadigan sistem a infeksiyasi 
b osh lan ish i xarakterlidir.
S o d d a jonivorlar (P rotazoa) m ikrosko pd agin a ko'rinadigan m ayda orga- 
n izm lar bo'lib, yadroli bitta hu jayradan iborat.
U lar ham ayniqsa rivojlanib kelayotgan m am lakatlarda o d a m uchun pato- 
gendir, bu m am lakatlard a ular o'lim ga olib boradigan turli p arazitar kasalliklar- 
g a sab ab bo'lishi m um kin.
T rixom onozlarning qozg'atuvchilari ham m adan ko'p tarqalgan. Bu qo'zg'a­
tuvchilar jin siy yo‘1 bilan yuqadi va ayollarning qinida, erkaklarning siydik chiqa- 
rish k analida yashaydi. Ichakda yashaydigan so d d a jonivorlardan Entam oeba hys- 
tolytica ham m adan ko'ra kop roq tarqalgan, bu parazit ichak devorida yashab, uning 
destruksiyaga uchrashiga sabab bo'ladi. Bezgakqozgatuvchilari — plazmodiylar erit- 
rotsitlarga o'm ashib olib, ularning halok bo'lishiga olib keladi.
Infektsion k asalliklarn in g avj olib borish m exanizm i h ar xil, bu q o zgatu v- 
ch in in g biologik xo ssalari, virulentligi, invazivligiga, m ak roo rgan izm him oya 
m exan izm larin in g ahvoliga, k asallik qo'zgatuvchisining organizm bilan qay tari- 
q a o'zaro ta’sir qilishiga bog'liq.
K a sa llik qo'zg'atuvchisi o d a m o rgan izm iga o'tgan id a xim oyalovch i-m os- 
lash tiru vch i m u rak k ab reaktsiyalar sistem asiga duch keladi. Infektnin g o rg a­
n izm g a o'tish yo'lidagi birin ch i to'siq: 1) intakt ho ld agi b ad an terisi va shilliq 
p ard alard ir, bu larn in g him o yalov ch i x o ssalari u lard agi n o rm al m ikrofloraga;
2) b ak te risid m o d d a la ri (m asalan , ko'z yosh ida lizo tsim ) b o'lgan ligid an bak- 
teriya v a v iru slarn i o'ld iru vch i b ez sekretlari (sh ilim sh iq, m e’d a sh irasi, o‘t, ko'z 
yo sh i) ta sirig a bog'liq.
K o'pgin a kasallik qo'zg'atuvchilarining m ana shu to siq larn i yengib o'tishi 
qiyin. M asalan , bad an terisi v a sh illiq pardalar sh ikastlanm agan, ya’ni intakt 
ho ld a bo'lsa, O IT S viru si organ izm ga o'ta olmaydi. M e’d a sh irasi n orm al bo'lgan 
o d a m d a esa K ox vibrioni organ izm ga ju d a ko'p m iqd ord a (1011) o'tganidagina 
vab o g a sab ab bo'la oladi. A m m o bir qancha qo'zg'atuvchilar, m asalan , shigel- 
lalar, m ikobakteriyalar ho zir ko'rsatilgan tosiq larn i buzib, bem alol yengib o'ta 
olishi m u m kin. Shu sab ab d an ham so g'lo m od am organizm iga intakt epitelial 
to'siqlarni zararlay oladigan virulent bakteriyalar o'tganida ko'pincha nafas, 
m e’da-ich ak yo'li va siydik tanosil sistem asin in g infeksiyalari boshlanadi. B u n ­
dan tash qari, m asalan , ich ak infeksiyalarining boshlanishida:
1) m e’d a sh irasi se k retsiy asin in g su sayish i, 2) an tibio tik lar bilan davolash,
3) ichak m o to r fun ktsiyasin ing izdan chiqishi ham aham iyatga ega.
Bir qan cha viruslar, m asalan , enteroviruslar, gepatit A virusi, shuningdek 
am yoba, m e’da shirasi, ich ak p roteazalari va o't tasiriga chidam lidir. Ba’zi enter- 
opatogen bakteriyalar enterotoksin ishlab chiqaradi, bu toksin tabiiy to'siqlarning 
destru ksiyaga u chrashiga yoki ich ak yo'liga ko‘p m iq d or suyuqlik ajralib ch iqi­
sh iga sab ab bo'ladi. Ichak yo'liga b ir talay suyuqlik ajralib ch iqqan holda ju d a

---

k am m o rfologik o'zgarishlar ro‘y beradi. Biroq, m asalan , dizenteriya m ah alida 
bo'Iganidek, ichak epiteliysiga o'tib, uni yem iradigan va yallig‘lanish ga, yara p ay ­
d o bo'lishiga h am da qon quyilishiga sabab bo'ladigan bir gu ru h bakteriyalar bor.
M on otsitar-m akrofagal sistem a, leykositlar, autoflora, sh un in gdek im m un
sistem a ham him oya qiluvchi to'siq, ya’ni baryer hisoblanadi.
K asallik qo'zg'atuvchisi m an a shu to'siqlarni yengib o'tadigan bo'lsa, ichak, 
o'pka, siydik-tanosil yollarin in g yuzasidagi epiteliy bo'ylab tez tarqalib borad i 
(69-rasm ).
69-rasm . K asallikqo'zg'atuvchilarining organ izm ga kirishi, unda 
tarqalish va undan chiqarilish yo'llari (M im s S. A . , 1987).
Bir qan ch a qo'zgatuvchilar, m asalan , stafilokokklar, streptokokklar gialuro- 
n id aza ishlab chiqarib, ekstrasellyulyar m atriksn i yem iradi, sh u n arsa ularga 
ch uqurda yotgan to'qim alarga ham yetib borish uchun im kon beradi. B undan
tashqari, ular lim fa tugunlari va lim fa tom irlariga o'tib, lim faden it va lim fan- 
git b osh lan ish iga sabab bo'lishi m um kin. Q o'zgatuvchilar lim fa to'sig'ini yengib 
o'tadigan bo'lsa, qon o q im iga tushib, bakteriem iya b osh lan ish iga sabab bo'lib, 
olisd agi organlarda (yurak, jigar, taloq, miya, su yaklarda) ikkilam chi infeksiya 
o'choqlari paydo bo'lishiga olib keladi. K asallik qo'zg'atuvchilari q o n ga tush- 
gan id a h ar xil usullar bilan tarqalib boradi. M asalan , gepatit B, p olim ielit virusi, 
ko'pchilik bakteriyalar, zam burug'lar erkin holda qon p lazm asi bilan tarqaladi. 
G erp es viru si, m ikobakteriyalar, leyshm aniyalar v a tokso plazm alar leykositlar 
bilan, b ezgak qo'zg'atuvchisi eritrotsitlar bilan b ir jo yd an ikkinchi jo y g a o'tadi.

---

K asallik qo'zg'atuvchisining gem atogen yo'l bilan tarqalib borish i infeksiyaning 
u m u m iy sim p tom lari yu zaga ch iqishiga, m asalan , harorat ko'tarilib ketishiga, 
b o sh og'rig'i, b o g 'in lar va m uskullarda og'riq turishiga olib keladi. Piogen bak- 
teriya yoki p arazitlar (m asalan , b ezgak plazm odiylari) n in g ju d a ko'payib zo‘r 
invaziyaga sabab bo'lishi o'lim ga olib kelishi m um kin.
Infektsion kasalliklar uchun qo'zgatuvchilarn ing organizm dan tashqi 
m u h itga q an d ay yo'llar bilan chiqib turishi ham epidem iologik jihatdan olgan da 
m u h im ah am iyatga ega, chunki bu n arsa kasal o d am aksa urganida, yo'talganida, 
u n d an b o sh q a kish iga, shun in gdek oral fekal yo'l bilan sog' lom o d am ga kasallik 
qo'zg'atuvchisi o'tishiga sabab bo'lishi m um kin. A xlat tushib ifloslangan ovqat va 
su v epidem iya h am d a en dem iyalarn ing m uhim m anbalaridir. So'lak bezlarida 
bo'ladigan viru slar (gerpes, tepki viru slari) gaplashish, kuylash, op ish ish m ah ali­
d a tash q ariga chiqadi. Jin siy aloqalar va hashoratlar chaqishi n atijasida ham bir 
qan ch a kasallik larn in g qo'zg'atuvchilari o'tib qolishi m um kin.
Infektsion kasallik lar bosh lan ib avj olib borishida quyidagi asosiy 
m exan izm lar aham iyatga ega:
1) infektning h ujayralarga o'rnashishi yoki kirib qolishi, b u ularning halok 
bo'lish iga olib keladi;
2) qo'zgatuvchilarning hujayralarni n aridan turib halok qiladigan endotok- 
sin lar va ekzotoksin lar ishlab chiqarishi;
3) to'qim a yoki tom irlar destru k siyasiga sabab bo'ladigan ferm entlar ishlab 
ch iqarishi. T om irlar zaralan gan id a ish em ik nekrozlar boshlanish i m um kin;
4 ) infektlar organ izm n in g im m u n reaktsiyasiga olib kelishi m um kinki, shu 
reaktsiyanin g o'zi ham to'qim alar yem irilishiga sabab bo'la oladi.
H ujayraning viru sd an zararlanish m exanizm i viru sn in g od am organizm i hu- 
jay rasiga o'tishi va replikatsiyalanishi bilan bog'liq. M a’lum ki, virion yuzasida 
h u jayralar yuzasid agi m uayyan retseptorlarga m o s keladigan o'ziga x o s retsep- 
torlar bo'ladi. Shu n arsa virusn in g u ko'paya oladigan hujayralargagina adsorb- 
siyalan ish iga im kon beradi. V irusn in g h ujayraga kirish jarayon ining h am m asini 
bir nechta b osqich ga bo'lish m um kin.