R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

Sepsis (lotincha chirish degan so'zdan olingan) nospetsifik infektsion kasallik 
bo'lib, organizm reaktivligi aynab qolgan sh aroitlarda m ah alliy infeksion ja r a ­
yonlar, infeksion va noinfeksion kasalliklarning aso rati tariqasid a boshlanadi. 
Sepsis infeksiya och og'id an qon tom irlar sistem asiga m ik roorgan izm lar va tok- 
sinlarning tin m ay yoki vaqt-bavaqt tushib turishi oq ib atid a avj olib borad i va 
etiologiyasi, patogenezi, p atologik anatom iyasi, sh un in gdek klin ikm orfologik 
xususiyatlariga k o ra b osh q a h am m a um um iy infektsion kasalliklardan keskin 
farq qiladi.

---

1. Sep sis p olietiologik kasallikdir, chunki har xil m ikroorganizm lar, jum - 
ladan saprofitlar tufayli ham bosh lan ish i m um kin va yuqum li kasallik bo'lib hi- 
soblan m aydi.
2. K asallik qo‘zg‘atuvchisining tabiatidan qat’i nazar, uning ko'rinishlari, bel- 
gi-alom atlari bir xil bo'lib qolaveradi, bu — infektning n ech o g lik tarqalgan iga 
v a organ izm n in g noadekvat reaktsiyasiga bog'liq. Sep sis sikl bilan o'tmaydi, ya’ni 
u n in g tayinli b ir yashirin davri, avj olib borish bosqich lari va tugallanish m ud- 
datlari yo‘q.
3. Sep sis, ko'pchilik infektsion kasalliklarda bo'lganidek, faqat uning o'ziga 
xos, y a n i spetsifik bo'lgan u m u m iy va m ahalliy m orfologik o'zgarishlarni keltirib 
ch iqarm aydi. Ro'y beradigan m o rfologik o'zgarishlar turli m ahalliy yallig'lanish 
jaray o n larid a ham u chrayveradigan bo'ladi.
4. S e p sisd a im m unitet yuzaga kelm aydi va giperergik reaktsiya ustun turadi.
5. S ep sis h am ish a ham qan day bo'lm asin biror m ah alliy yallig'lanish jarayoni 
yoki u m u m iy infektsion k asallik asorati bo'lib hisoblanadi, ya’ni patogen etik ji ­
h atd an oldin bo'lib o'tgan b o sh q a kasalliklarga bevosita b o g'liq bo'ladi.
E tio lo g iy a siv a p ato g e n e z i. Sep sis qo'zg'atuvchisi ju d a xilm a-xil m ik roor­
gan izm lar bo'lishi m u m kin, ak sari yiring tug'diruvchi va anaerob bakteriyalar- 
d an iborat bo'ladi. Stafilokokklar, streptokokklar, ichak tayoqchasi, pnevm o- 
kokklar, m eningokokklar, ko'k y irin g tayoqchasi, klebsiella, protey, anaeroblar, 
zam bu rug'lar, v iru slar ham se p sis qo'zg'atuvchilari sifatida tasvirlangan.
Sep sisn in g avj olib b orish i h am m a hollarda ham organizm ichki m uhitiga 
m ikroorgan izm lar va toksinlari o'tganiga bog'liq bo'ladi. Ayni vaqtda sepsis­
ning darvozasi, ya’ni k asallik qo'zg'atuvchisining kirgan joyi (m asalan , shikast- 
langan teri yoki shilliq p ard a) v a sepsis ochogi, ya’ni kasallik qo'zg'atuvchisi 
ko'payib, yallig'lanish och og'in i paydo qilgan jo y tafovut qilinadi. Jarayon sepsis 
o'chog'idan gem atogen yoki lim fogen yo'l bilan tarqalib boradi, bu n arsa lim- 
fangit, lim faden it yoki trom boz boshlanish i bilan birga davom etishi m um kin. 
K eyinchalik m etastatik o c h o q lar ham paydo bo'lishi m um kin, aso san jarayon 
gem atogen yo'l bilan tarqalib, bakteriem iya boshlangan ida shunday h o d isa ro'y 
beradi.
Sep sisn in g avj olib b o rish id a im m unitetn in g aynashi va spetsifik him oya om il- 
larin in g bu zilishi m uhim o'rinda turadi. Ayni vaqtda: 1) leykositlar xem otaksisi 
susayib, neytrofillarning fagotsitar faolligi pasayib qoladi; 2) lim fotsitlarning 
faolligi ham susayib; 3) im m u n antitelolar ishlanib chiqishi kam ayadi.
A nem iya, shok, gipovitam in oz, intoksikatsiya, m o d d alar alm ashinuvining 
buzilishi, en dokrin bezlar fun ktsiyasin in g izdan chiqishi va bo sh q alar im m u ­
nitet tanqisligi holati b osh lan ish iga yo'l ochadi. K asallik qo'zg'atuvchisining turi, 
biologik xususiyatlari, infektning ko'pligi, shuningdek proteazalar faolligining 
kuchayishi se p sis p atogen ezin in g m u h im halqasidir. Proteazalar, bir tom o n ­
d an , o rgan izm intoksikatsiyasiga olib b o rsa, ikkinchi tom ondan, turli organ va 
to'qim alarda nekroz o'choqlarini p ayd o qilib, qonn in g ivituvchi va fibrinolitik

---

sistem alarini faollashtiradi va ikkilam chi fibrinoliz bo sh lan ish iga h am d a qon- 
ning tom irlar ichida ivib qolishiga sabab bo'ladi (D V S-sin d rom i).
K asallik qozg'atuvchisining m ikrosirkulyatsiya tom irlari o'zanida to'planib 
borishi b ir talay infeksiya m ikroo'choqlari yuzaga kelib, m ikrosirkulyatsiyaning 
izdan chiqishiga olib keladiki, se p sis patogenezida shu n arsa h am m uhim o'nn 
tutadi. O'pka, jigar, buyrak, yurak-tom irlar sistem asi fun ksiyalarin in g buzilishi, 
oq sillar v a uglevodlar alm ash in uvin in g izdan chiqishi ham se p sis patogen ezida 
katta aham iyatga ega.
Sep sis m ahalida ko'pchilik hollarda b ir talay m etastatik o'choqlar, yallig'lanish 
o ch oq lari yuzaga keladi, bular tabiatan abssesslar, septik infarktlar, yiringli sero- 
zitlar (plevrit, perikardit, peritonit, artritlar, m eningitlar) tarzid a bo'ladi.
M etastatik o'choqlar trom boflebit bo'lgan m ah ald a ham , bo'lm agan m ah alda 
h am yuzaga kelishi m u m kin. M etastatik och oq larn in g h osil bo'lishi m ikroblar- 
ning intravaskular tarzda ko'payishidan boshlanadi. B ular sh u tariqa ko'payib 
b org an id a nekrozlar paydo bo'lib, tom irlar devori yiringlab iriydi. So'ngra p e ri­
vaskular m o d d a paydo bo'ladi.
Bakteriya tiqilib qo lgan m ah ald a infarkt boshlanib, unga em boldan m ikro- 
blar o'tadi va nekrotik m assalarn in g irib, qo'shni to'qim alar bilan ch egarada de- 
m arkatsion chiziq paydo bo'lishiga olib keladi.
Y iringlashning m etastatik o'chog'i sifatida septik en dokardit boshlanish i 
m um kin. B unda chap yurak qo p q o q lari ko'proq zararlanadi. Yallig'lanish yurak 
q o p q o g'i to'qim asining ch uqur n ekrozga uchrashi va trom botik k arash lar paydo 
bo'lishi bilan birga davom etib b orad i. Bunday k arash lard a m ik rob koloniyalari 
bo'ladi.
Y iringlashning m etastatik o ch oq lari yirik v a m ayd a arteriyalarnin g devor- 
larida ham paydo bo'lib, yiringli nekrotik vaskulitlar b osh lan ish iga va anevriz­
m alar yuzaga kelishiga olib boradi.
S e p sisn in g tasn ifi. Sep sis klinik jih atdan qan day o'tishiga, infeksiya dar- 
vozasining, sepsis o'chog' ining qayerdaligiga, sh un in gdek p atologoan atom ik
o'zgarishlarning tabiatiga qarab bir necha xillarga bo'linadi. Q o'zg'atuvchisining 
turiga qarab: bakterial, zam burug'li va virusli sepsis tafovut qilin adi va hokazo. 
Infeksiya darvozasi va sepsis o'chog'ining olgan jo yi v a q an aqaligiga qarab sep ­
sisn ing quyidagi turlari ajratiladi: