R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

So litar osteoxondrom a aso san bolalar va o'sm irlarda kuzatiladi va og'riqsiz 
o'tadi. To'la-to'kis suyaklan ganidan keyin o'sishdan to'xtaydi.
Ko'p bo'ladigan ekzostozlar tabiatan irsiyatga b og'liq bo'lib, ak sari chaqaloq- 
lard a kuzatiladi va o'sm irlik d avriga yetguncha o'saveradi.
Bu o'sm alar, ayniqsa irsiy xillarin in g klinik aham iyati ularning qanchalik ma- 
lignizatsiyalanib, xo n d ro sark o m a yoki osteogen sarko m aga aylanib keta olishiga 
bog'liq.
E N X O N D R O M A
E n xo n d ro m a (xon d rom a) gialin tog'aydan o'sib ch iqadigan xavfsiz o'smadir. 
Y u qorid a bayon qilingan ekzostozlardan farq qilib, suyakning sp on gioz qava- 
tid a joylash adi. A ksari qo'l-oyoq pan jalarin in g m ayda su yak larida paydo bo'ladi. 
Y oshlarda kuzatiladi. Yakka tu gun lar bilan bir qatorda bolalarda kuzatiladi- 
gan v a ko'p bo'ladigan en xon drom alar (O lle kasalligi) h am tasvirlangan. Ko'p 
bo'ladigan ep xon drom alarn in g teri gem an giom alari bilan birgalikda uchrashi 
M affuchchi sin dro m i deb yuritiladi.
B u o'sm a yarim tin iq bo'lakchalardan iborat ju d a qattiq tugun shaklida 
bo'ladi. Yuzasi silliq, rangi kulran g-m oviy tusda. Ba’zan kortikal plastinkani 
ch aqalaydi. Reaktiv tarzda suyak to'qim asi hosil bo'lishi m um kin. M ikroskop b i­
lan teksh irib ko'rilganida en xon drom a xon drositlari tartibsiz holda joylashgan 
yetuk gialin tog'ay tuzilishiga ega bo'ladi. Yirik tugun larda m iksom atoz, kalsinoz 
v a ikkilam chi suyaklanish o'choqlari uchraydi.
T u gu n lar ko'p bo'lgan ida jarayon m alignizatsiyaga uchrashi m um kin. 
E n xo n d ro m ad a eroziv jarayon lar bo'lishi m unosabati bilan og'riq boshlanadi, 
sh ish keladi. K asallikka qo'shilgan suyaklar sinishi m um kin. Ikkinchi tom ondan, 
en xo n d ro m a sim ptom siz ham o'tishi m um kin.

---

XONDROSARKOMA
Q anchalik ko'p uchrashi jih atidan xon drosark om a su yak lar xavfli o'sm alari 
orasid a osteosarko m adan keyingi ikkinchi o'rinni egallaydi. U ni osteosarkom a- 
dan ajratib turadigan bir qan cha belgilari bor: 1) x o n d rosark om a kishi u m rin in g 
birm uncha keyingi davrlarida (35 yoshdan keyin) paydo bo'ladi; 2) n isbatan
sekin o sish i bilan ajralib turadi; 3) oqibati birm u ncha xayrli bo'ladi; 4) ko'proq 
chanoq suyaklari (keyingi n avbatda so n suyaklari, qovurg'alar) k asallan adi. Bu 
o'sm a birlam chi tartib d a yuzaga kelishi yoki en xo n d ro m a va k o p bo‘ladigan
ekzostozlarning m alignizatsiyasi n atijasida paydo bo'lishi m um kin.
P ato lo g ik a n ato m iy asi. O sm a suyakning m arkaziy qism id a ham , chet- 
larida ham (yan i kortikal yoki p eriostal tarzda) uchrashi m u m kin. U yaxsh i 
ajralib turm aydigan zich elastik yoki suyakdek qattiq bo‘ladigan tugun shak- 
lid a ko'zga tashlanadi. Ko'pincha bolak ch ali ko'rinishga ega bo'ladi. Yuzasi 
yaltiroq. K esib ko'rilganida o sm a toqim asi m oviy-oq yarim tin iq m assalar 
ko'rinishida bo'lib, u n d a sariq n ekroz ochoqlari, ola-bula bo'lib turgan qonta- 
lashlar va ohaklanish zon alari ko'zga tashlanadi. M ikroskop bilan tekshirib 
ko'rilganida xon drosark om an in g bir qism i yuksak darajad a tabaqalash gan o sm a
tuzilishida bo'ladiki, shu m u n o sabat bilan faqat gistologik tuzilishiga qarab uni 
en xon drom adan ajratib olish, tafovut qilish anchagina qiyinchilik tug'diradi.
Q olgan hollarda xo n d ro sark o m a uchun sezilarli hujayralar polim orfizm i, 
atipik m itozlar borligi, bitta hujayrada bir qan cha y adrolar b o lish i, bitta laku- 
n ad a bir nechta xon droblastlar ko'zga tashlanashi xarakterlidir. O 'sm a m atriksi 
kalsiylanishi yoki hatto suyaklan ishi m um kin.
X o n d rosarko m ada en xon drial suyaklanish yo'li bilan su yak hosil b o lish i 
tog'ay doirasid a kuzatilishini y o d d a tutish m uhim ; holbuki, osteo sarko m ad a 
o steoid bevosita o'sm a h ujayralaridan sintezlanib chiqadi. X o n d ro sarko m a 
sekinlik bilan o'sib b orad i. 5 yilgacha u m r k o rad igan kasallar so n i 43 foizaan 90 
foizgacha boradi.
K O M IK 0 ‘SM A LA R I 
YUING SARKOMASI
Yuing sarkom asi n isbatan kam uchraydigan, ko'm ik bo'shlig'idagi jo n
m ezenxim al hujayralardan paydo bo'ladigan xavfli o'sm adir. A so san erkak jin- 
siga m an sub o sm irlard a (10— 15 yash ar bolalarda) kuzatiladi. Bu o'sm aning en g 
ko'p bo'lib turadigan joylari oyoqnin g naysim on uzun suyaklari bilan ch an oq 
suyaklaridir. N aysim on suyaklarn ing diafizlarida p ayd o bo'lishi h am m ad an ko‘ra 
tipik bo'lib hisoblanadi.
Yuing sark o m asi tez o'sib b orish i bilan ajralib turadi. B u o'sm a k ortikal 
qatlam n i yem irib, tez o rad a y u m sh o q to'qim alarga o'sib k iradi, o p k a , ko'ks 
oralig'i, bu yrak usti b ezlariga katta-katta m etastazlar beradi. P eriostd agi reak-

---

tiv o‘zg arish lar n atijasid a o'sm a atro fid a piyoz qavatlari o'xsh ab ketadigan kon- 
se n trik stru k tu ralar p ayd o bo'ladi.
B u o'sm a o q yoki kulran g tusda, yum sh oq bo'lishi bilan ajralib turadi, bunda 
b ir talay n ekroz o ch o q lari v a katta-katta qontalashlar ko'zga tashlanadi. Mik- 
ro sk op bilan tekshirib ko'rilganida bu o'sm a yadrosi d u m alo q yoki tuxum sim on
sh akld a, sitop lazm asi och tusli k am b ar jiyak ko'rinishida bo'ladigan m o n o m o rf 
m ayd a h u jayralardan iborat b o lib chiqadi. Bu hujayralarning chegaralari aniq 
ajralib turm aydi. U larn in g zich joylash ib, sidirg'a m aydonlar hosil qilishi tipik 
h o disadir, stro m a su st ifodalan gan bo'ladi. H ujayralar to'plam i ba’zan septalar 
bilan b o lin g a n bo'lakchalarga o'xshab ketadi. H ujayralarning sitoplazm asida 
gliko gen gran ulalari bo'ladi. Yuing sarkom asinin g ta-baq alash m agan m ayda- 
m ay d a d u m alo q h ujayralari m etastatik neyroblastom a va lim fom aga o'xshab 
ketadi. Sh u m u n o sab at bilan bu o'sm alarni obdon tekshirib, diagn ozn i aniqlab 
olish k erak bo'ladi.
T O M IR 0 ‘SM A L A R I
T o m ir o'sm alari ju m lasig a qu yidagilar kiradi: 1) o'zining tuzilishi jihatidan 
q o n v a lim fa tom irlaridan farq qilm aydigan o'sm alar — angiom alar (bular ta- 
b iatan x av fsiz o'sm alar bo'lib, k ap illar v a kavernoz an g io m alarga bo'linadi),
2 ) tabiatan birm u ncha xavfli bo'ladigan va endotelia! hu jayralardan iborat solid 
tu zilm alari borligi bilan tariflan ad igan o'smalar. Bular qatoriga angioendotelio- 
m alar v a an g io sark o m alar kiradi. A n giosarkom alar h ad d an tash q ari ko'p d ara­
ja d a an ap laziyaga u chrashi bilan tariflan ad i.
A n g io m alar ch in akam o'sm alarni yoki tom irlarning tu g'm a anom aliyalarini 
d egan m a sala adabiyotda ham on b ah sli bo'lib qo lm oqd a. C hunonchi, ko'pchilik 
an g io m alar (kapillar v a kavernoz angiom alar) b ola tug' ilgan m ah alda ham
bo'ladi v a u ulg' ayib borgan sayin kattalashaveradi. Biroq, ular pubertat, yan i 
o'sm irlik d av rig a borib yoki bu dav rdan ilgari regressiyaga uchrab, yoqolib keti- 
shi ham m u m kin . Travm a v a trom bozdan keyin ularning yoq olib ketgani yoki 
uyushib, biriktiruvchi to q im a bilan alm ash inib qolgan i tasvirlangan . Ko'pchilik 
tad q iq otch ilar ayn iqsa bolalarda angiom alar b o lsa , bularn i tin m ay kuzatib bo- 
rish («ku zatib, ko'z-quloq bo'lib tu rish ») zarur deb hisoblaydi.
A N G IO M A L A R
A n gio m alar qon tom irlari (gem an giom alar) yoki lim fa tom irlari (lim fan- 
giom alar) d an iborat bo'lishi m u m kin. U lar kapillar va kavernoz angiom alarga 
bo'linadi.
K avernoz an giom a qon va lim fa tom irlaridan paydo bo'lishi m um kin. U
ko'pincha b ad an terisi, sh illiq p ard alard a bo'ladi, lekin ichki organlarda, xu su san
jig ard a h am u chrashi m um kin. A hyon-ahyonda b osh m iyada bo'ladi. C haqaloq- 
larda kavern oz an giom a od atd a yuz, b osh terisida bo'ladi v a katta bo'lishi bilan 
ajralib turadi.

---

M akroskop ik teksh irishda ko‘kim tir-qizil ran gli tugun k o rin ish id a ko'zga 
tashlanadi, kesib ko'rilganida g'ovaksim ontuzilishda bo'lishi bilan ta’riflanadi. 
D iam etri 2 — 3 sm keladi, chegaralari an iq bilinib turadi. K avernoz gem an giom a 
kattaligi va shakli h ar xil sin usoidlar tarzidagi tom irli b o sh liq lard an iborat tu- 
zilm adir. Bu b o sh liq lar qon bilan to‘lib turadi va bir-biri bilan tutash gan bo'ladi. 
Ko'pincha ayrim tom irli bo'shliqlarda trom boz paydo bo'ladi. B o sh liqlar yas- 
silangan bir qavat endotelial hujayralar bilan qoplan gan v a h ar xil qalinlikdagi 
biriktiruvchi to q im a qatlam lari bilan bir-biridan ajralgandir. M an a shu qatlam - 
larda elastik va silliq m u sku l tolalari uchraydi yoki ular fibroz to'qim adan iborat 
bo'ladi. Ba’zi bo'shliqlarning devorlari endotelial so'rg'ich lar bilan qoplangan .
K avernoz angiom alar klinik jih atdan olgan da ko'pchilik h o llard a katta a h a ­
m iyatga ega bo'lm aydi. B iroq, ular b o sh m iyada jo ylash gan bo'lsa, ancha xavf- 
xatar tug'dirishi m u m kin, chunki m iyani bosib qo'yishi yoki yorilib, qon quyili- 
sh iga sabab bo'lishi m um kin.
K avernoz lim fan giom a kam roq uchraydi. O datd a, bo'yin yoki qo'ltiq osti 
so h asid a joylash gan bo'ladi, kam dan -kam hollarda q o rin p ard asi ortidagi 
bo'shliqda uchraydi. Q avernoz lim fan giom a od atd a an ch a katta bo'ladi, bu n arsa 
bo'yin, qo'ltiq osti chuqurchasi shaklini o'zgartirib qo'yadi. K avernoz lim fan gio­
m a xavfsiz o'sm alar qatoriga kiradigan bo'lishiga q aram ay y an gi tom irlar paydo 
qilish yo'li bilan kattalashib boraveradi va infiltrlanib, atrofdagi to'qim alarga, 
ju m lad an bo'yin tom irlariga o'tishi m um kin. K avernoz lim fan giom a ju d a ken- 
gayib ketgan va och tusli lim fa bilan to'lib turgan tom irlard an tuzilgandir. In- 
terstisial to'qim ada ba’zan lim foid infUtratsiya yok i yog', y oh u d m u sku l to'qim asi 
orolchalari uchraydi.
Y uqorida aytib o'tilganidek, kavernoz lim fan giom a zararlangan to'qim a yoki 
organ shaklini o'zgartirib qo'yadi, shuning uchun ham jarro h lik yo'li bilan davo 
qilishni talab etadi. Residivlari bo'lgan hollar h am tasvirlangan.
Kapillyar gem angiom a. Ichida qon aylanib yuradigan , bir-biriga zich bo'lib 
taqalgan kapillarlar koptokchasidan iboratdir. Strom asi ju d a oz. B a z i tom ir- 
larda trom boz boshlanib, keyin trom bning uyushib b orish i od atd agi hol- 
dir. K apillyarlarning devori endoteliy bilan qoplangan . K apillyar gem an giom a 
ko'pincha teri, teri osti kletchatkasi, o g' iz bo'shlig'i sh illiq p ard alari va lablarida 
uchraydi. M akroskopik jih atdan olgan da yuzi silliq yoki g'adir-bu du r tuguncha 
k o rin ish id a ko'zga tash lan ad i va rangi och-qizil tusdan ko'kim tir tusgach a b o ra ­
di. R an gin in g qan day bo'lishi kapillarlarning n ech og'lik ch uqur joylash ganiga 
va qon bilan nechog'lik ko'p to'lishib turganiga bog'liqdir. B u n d ay o'sm alarning 
kattaligi bir necha m illim etrdan bir necha san tim etrgach a boradi.
Kapillyar gem an giom a atrofdagi to q im a sathidan ko'tarilib turishi va k am ­
dan -kam hollarda oyoqchali bo'lishi m um kin. O 'sm a ba’zan yu z yoki gavda 
ustki q ism in in g kattagina joyin i qoplab turgan yassi do g' ko'rinishida bo'ladi. 
Kapillyar gem an giom a teri yoki shilliq pardalarda jo ylash gan hollarda ko'pincha 
ch aqalanib, yaralar paydo qiladi. G em angiom alar ch aqalan gan id a qon ketishi 
ham m um kin.

---

G e m a n g io e n d o te lio m a v a a n g io sa rk o m a an giom alarning xavfli xillari- 
dandir. G em an gio en d oteliom a xavfsiz gem angiom alar bilan ju d a xavfli 
bo'ladigan anaplastik an g io sark o m a o'rtasida oraliq holatni egallaydi. G em an- 
g io en d o -telio m ad a b ir q ad ar tabaqalashib, ko'payib borayotgan endotelial hu­
jay ralar o rasid a tom irlar o so n bilinib turadi. A n giosarko m ada tom irlar aslida 
ko'zga tashlanm aydi. O sm a anaplaziyaga uchragan bir talay du ksim on hujayra­
lardan ib orat bo'ladi. O n d a-so n d a ko'rinib qoladigan tom irlar endotelial hujay­
ralar bilan qoplangandir. B u n d ay o'sm alar ham xavfsiz angiom alar uchraydigan 
jo y lard a uchrayveradiyu, lekin u lar ancha katta, tabiatan so q id bo'lishi bilan 
ajralib turadi, ular ancha k am tom ir otgan bo'lib, invaziv tarzda o'sib borish 
xu su siy atiga egadir.
P lastiklar san oatid a ishlovchi kishilar jigarida angiosarkom alar paydo bo'lishi 
d iq q atg a sazovordir.
G L O M U S -A N G IO M A
N erv -to m ir koptokchalari, ya’ni glom uslaridan kelib ch iqadigan xavfsiz 
o'sm alar ju m lasig a kiradi. B u o'sm a o d atd a kulrang-pushti rangli kichikroq (5 
m m cha keladigan ) tugun ko'rinishida bo'lib, bosib ko'rilganida bezillab tura­
di. A k sari yosh i qaytgan kish ilarda kuzatiladi. Q o'l va oyoq pan jalarida, aso san
b arm o q larn in g tirn oqlari o'rnida kuzatiladi. G o h o boldir, son, yuz, gavdada 
uchraydi. O 'sm a derm a b ag rid an jo y oladi. G lom u san giom ad a qon keltiruvchi 
arte-riyalar, arteriovenoz an astom ozlar v a qonni olib chiqib ketuvchi venalar 
bo'ladi. A n astom ozlar atrofida, aftidan, taxassuslash gan perisitlardan iborat 
glo m u s h ujayralari jo ylash adi. O'z tuzilishiga ko'ra, ular epitelial hujayralarga 
o'xshab ketadi.
Terida joylash gan o sm a  d u m alo q shaklda, qizg'ish-ko'kim tir tu sd a bo'lib, 
salg in a ko'tarilib tu rad i va qattiqqin a bo'lib qo'lga unnaydi. T irn o q o'rnida 
jo ylash gan o'sm a yan gigin a qon quyilib qolgan kichkina qon talash ga o'xshab tu ­
radi. G lom u san giom an i olib tashlash o so n , shu m u nosabat bilan u kurabel, ya’ni 
d av o q ilsa bo'ladigan o'sm alar q atoriga kiradi.
K A P O S H I SA R K O M A SI
K ap o sh i sarko m asin in g m an a bu nd ay bir necha xillari tasvirlangan: 1) klas- 
sik xili (5 0 — 80 yash ar erkaklarda uchraydi); 2) en dem ik xili (A frikan in g tub 
ah olisi bo'lm ish o'sm ir v a b o lalard a kuzatiladi, A frika xili deb ham ataladi); 3) 
ep id em ik xili (SP ID bilan og'rigan bem orlarda paydo bo'ladi); 4) yatrogen xili 
(allogen organ lar retsipiyentlarida im m u nosu pressiv davo qilinayotgan m ahal- 
lard a p ayd o bo'ladi).