R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

y a n i jig a r sklerozi yoki sariqlikka aloqad or jig a r sirrozi boshlanadi.
K apillarlar yem irilib ketgan ida o't q o n ga so'rilib, organ izm n in g o‘t kislota- 
laridan o g 'ir zaharlanish h o d isasi ro‘y beradi, xolemiya deb shuni aytiladi. Q on 
b o sim in in g p asayib ketishi, brad ik ard iya boshlanishi, bad an terisining qichi- 
shib turishi, bosh og'rib, od am n in g lanj bo'laverishi shunga bog'liq. O't kislota­
lari b u yrakd a qo n d an filtrlanib o‘tgan id a k o p m iqd ord a bu yrak kanalchalariga 
tushadi, u lar bu yerda konsentrlanadi. B u n d a epiteliy hujayralari halok bo'lib, 
k an alch alarn in g yo'lida o‘t silindrlari p ayd o bo‘ladi (sariqlikka aloqad or nefroz).
Jigardan tash q aridagi o‘t yo'llarida tu g m a bituv borligi (tu g m a atreziya 
bo'lishi) m exan ik sariqlikn in g o'ziga x o s xiliga olib borad igan patologiyadir. Ji­
gard a ishlan ib ch iqadigan o‘t pigm en tlari u n d a turib qolib, o't kapillarlarining 
cho'zilishiga va yorilishiga sabab bo'ladi. O't lim fa tom irlariga tushadi yoki ji-

---

gar to‘qim asiga quyilib qolib, u n d a nekrobiotik o'zgarishlar ro'y b erish iga sabab 
bo'ladi. H alok b o lg a n jigar to q im asi o'rnida biriktiruvchi to'qim a p ayd o bo'ladi 
— jigarn in g biliar sirrozi boshlanadi,
G em atoporfirin tovlanuvchan pigm ent — o‘z tuzilishiga k o ra o‘t pigm entlari- 
ga o‘xshab ketadi. Biroz m iqd ord a qon va siydikda uchraydi. G em atopo rfirin lar 
q o n d a to‘xtab qo lgan ida bad an terisi va suyaklar qo‘ng‘ir tu sga kirib qoladi. Siy­
d ik olcharang-qizil ran gga bo'yaladi.
Q on da gem atoporfirin m iqd ori kopayib ketishin in g aso siy sabablari: 1) za- 
harlanish (qo'rg'oshin, sulfazol, barbituratlardan zaharlanish ); 2) avitam in ozlar 
(pellagra); 3) pern isioz anem iya; 4) b az i jigar kasalliklaridir.
G em atoporfirinlar m elan inn in g antagonistlari b o lib , b ad an terisin i nurlar 
tasiriga sezuvchan qilib qo'yadi. Bunin g n atijasida b ad an n in g och iq turadigan
joylarida eritemalar, qavarchiqlar, yaralar paydo bo'ladi va terin in g o‘zi chuqur 
atrofiyaga uchraydi. H a degan d a bitaverm aydigan, h azm organlari v a n erv siste- 
m asiga aloqad or bir qancha o'zgarishlar bilan birga davom etad igan o g ‘ir q u yuq 
yaralar p aydo b o lish i m um kin. A ksari sariqlik h am paydo bo'ladi.
Turm ushda orttirilgan shu xildagi gem atoporfiriyadan tash q ari kam dan - 
kam uchraydigan irsiy kasallik b o lm ish tug'm a porfiriya h am bo'ladi. Tug'm a 
porfiriyaning ikki xili tasvirlangan, eritropoetik va jig a rg a aloqad or porfiriya, 
bu lar porfirin sintezi buzilishining m exanizm i bilan bir-biridan farq qiladi. Por­
firiyan in g eritropoetik sh aklida gem olitik anem iya boshlanib, n erv sistem asi va 
m e’da-ichak yo'li zararlanadi. Taloq, suyaklar, tish lard a porfirin lar to'planib q o ­
ladi, bu ularga jigarran g tus beradi. Siydikda p orfirin lar m iq d o ri ko'payib keta­
digan b o lsa , siydik sarg'ish-qizil ran gga kiradi. Porfiriyaning jig a rg a aloqad or 
xilida jig a r kattalashib qoladi.
Bezgak pigm en ti gem om elanin b olib , tuzilishi jih atidan gem atin ga y aqin tu ­
radi, infeksiyalangan eritrotsitlar yem irilgan m ah ald a hosil bo'ladi. Bu pigm en t 
tarkibida tem ir bor, lekin bu pigm en t berlin lazuri hosil b o lish i bilan o'tadigan 
m usbat Peris reaktsiyasini berm aydi. C hunki b irikkan h old a bo'ladi. B u p igm ent 
bezgak parazitlari tan asid a bo'ladi, chunki b ezgak parazitlari eritrotsitlar ichida 
rivojlanib boradigan m ah ald a gem ogiobin m olek ulasidan shu pigm en t ajralib 
chiqadi.
M erozoitlar qo n ga ch iqqan ida qon oqim iga tushadigan p igm en tn i jigar, 
taloq, ko'mik, lim fa bezlarining m onotsitar-m akrofagal sistem a to q im asi fago- 
tsitlaydi, shunga ko'ra b u p igm ent m onotsitar-m akrofagal sistem a bo'ladigan o r­
ganlarning h am m asida h am to'planib boradi. A w a lo taloq, ko'm ik, jigar, lim fa 
tugunlari ana shunday organlardandir. Bu organ larn in g h am m asi kattalashib, 
to'q kulrang tusga kirib qoladi. Bu kulrang tus kasallik tugagan idan keyin ham
u zo q m uddat saqlan ib turadi. Ayni vaqtda talo q o d atd a qattiq b o lib qoladi. 
Bezgak qo'zigan m ah allarda talo q yum shab, ilvillab qolad i va keskin kattalasha- 
di (3—4 baravar). Taloq shu q ad ar tez kattalashadiki, k apsulasi yorilib bir talay

---

qon ketishi ham m um kin. T o sh suyagi, qovurgalar, u m urtqa tanalaridagi ko'm ik 
deyarli q o ra rangga> aksari sh okolad ran giga kiradi.
O d am b ezgak kom asid an o‘lib qolgan hollarda (bunday h o d isa tropik bezgak 
uchun xarakterlidir) m arkaziy n erv sistem asida bezgak parazitlari ayniqsa ko'p 
bo‘ladi. B u n arsa o d atd a o g'ir intoksikatsiyaga olib boradi. M iya toq im asid a g i­
perem iya bo'lgani u stiga staz bosh lan adi, bunda kapillarlar yo'lida bir talay p ig ­
m ent to'planib qoladi. M iya, ayniqsa u n in g kulrang m o d d asi tutunsim on-kul- 
ran g tu sg a kiradi, b u n arsa ayn iqsa k un du zgi yorug'likda k o rin ib turadi. Tropik 
bezgak d a m iya kapillarlari ichida pigm en t toplan ib qolishidan tashqari alohida 
gran ulyom alar p ayd o bo'ladi. D yurk granulyom alari deb ataladigan bu tuzilma- 
lar go'shaga o'xshab o'sib chiqqan tugun-tugun neyrogliya hujayralaridan ibo­
ratdir. U larn in g o'rtasida nekrozga uchragan jo y va trom b tiqilib qolgan m ayda 
tom ir ko'zga tash lan adi. G ran u lyom a paydo bo'lishiga sabab qon aylanishin­
ing izdan chiqishidir, p arazitlar to'planib, m ayda tom irlar devoriga zararli tasir 
ko'rsatishi m u n o sab ati bilan boshlanuvch i kom aga qon aylanishining shu tariqa 
izdan ch iqishi (toksikoinfektsion staz bo'lishi) xarakterlidir.
U P I D O G E N P IG M E N T L A R
Bu gu ru h p igm en tlarin in g aso siy vakili eskirish pigm en ti deb hisoblanadigan 
lipofussin dir. Lipo fu stsin hujayra erkin radikallardan zararlangan va lipidlarn- 
in g p ero k sid o k sid lan ish i zo'raygan m ah allarda hosil bo'ladi. O ptik m ikroskopda 
tekshirib ko'rilganida to'qim alarda bu pigm ent sariq-jigarran g tusli nozik dona- 
lar ko'rin ishida ko'zga tashlanadi. Lipo fu stsin regressiv o'zgarishlarga, m asalan, 
kishi keksayib qolgan yoki surunkali p atologik jarayon ga giriftor bo'lgan m ahal- 
lardagi atrofiyaga uch ragan h ujayralarda topiladi. O rgan izm ovqatga yolchim ay 
qolishi tufayli od am ozib-to'zib ketgan ida yoki keksayib qo lgan ida jig ar hujayra­
lari va kardiom iotsitlarda lipofu ssin ayn iqsa ko'p bo'ladi. B u n d a jig a r va miokard