R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

O'lim dan keyin boshlanadigan (ertangi) ilk o'zgarishlar. M u rd a sovishi. Yurak 
faoliyati to'xtab qolgan idan keyin tana harorati dastlabki bir necha o n m inut 
dav om ida o d atd a a w a l qan day bo'lsa, shunday b o lib turaveradi, keyin asta-sekin 
pasaya boshlaydi — atrofdagi havo harorati 16— 18°C b o lg a n d a o'rta hisobda 
soatiga l°d a n p asayib boradi. Jasad terisidagi n am b u g lan ish i hisobiga m urda 
harorati m a lum v aqtga kelib, atrofdagi havo h aroratidan 0,5— 3 °C p astga tushib 
qoladi. A trofdagi havo harorati — 4 °C dan past bo'lsa, m u rd a sovishdan o'tib, 
m uzlab qoladi. O d am qoqshol, sepsis, toshm ali tif kasalligidan yoki b azi m od- 
dalardan zaharlanib, o'lgan bo'lsa, u h old a m urdaning h arorati yurak to‘xtagan

---

paytdan keyin ham biroz m u dd at 40—4 Г С gach a ko‘tarilish i va bu n d an ham
oshishi m um kin.
M u rda dog'lari — badan n in g p astd a yotgan qism lariga q o n oqib tushib, 
to'planib qolishi hisobiga ja sa d terisining o‘ziga x o s ran gga kirib qolishidir. M u rd a 
dog'lari yurak faoliyati to'xtaganidan 2—4 so at o'tganidan keyin paydo b o la
boshlaydi. U larning nechog'lik seziladigan bo'lishi organ izm to'qim alarining 
qan day suratlar bilan o'lib b organ iga bog'liqdir. M asalan , o d am tez o'lgan hollar 
uchun tarqalib ketgan katta-katta to'q rangli m u rd a d o g‘lari xarakterlidir (odam
m exanik sabablarga k o ra bo'g'ilib qolgan, o'tkir k oronar yetishm ovchilik bo'lgan 
hollarda). O n d a-son da ko'zga tashlanadigan oq ish m u rd a d o g'lari bir talay qon 
yo'qotishdan keyin, organizm haddan tashqari ozib ketgan, agon iya u zo q davom
etgandan keyin o'lgan hollarga xarakterlidir.
M u rda dog'lari o d atd a ko'kim tir-binafsha ran gda bo'ladi. B u dog'larnin g 
qip-qizil bo'lishi od am n in g is gazi, vodorod sulfid, sian id lard an zaharlanganini 
bildiradi, organizm i h ad dan tashqari sovuq q otishidan o lg an in i ko'rsatadi; m u r­
d a dog'larin ing gungu rt-jigarran g tu sda bo'lishi kishining gem oglobin n i met- 
gem oglobin ga aylantiruvchi zaharlar (Bertole tuzi, n itritlar)dan zaharlanganiga 
xosdir.
M u rd a dog'lari hosil bo'lishining uchta bosqichin i tafovut qilish rasm bo'lgan: 
gipostaz (o'lim dan keyingi 12-14 soatgacha davom etadi); diffuziya yoki staz 
(o'lim dan keyin 12— 14 soat o'tgandan boshlab birinchi su tkan in g oxirigacha 
paydo bo'ladi) v a imbibitsiya (o'lim dan bir kecha-kunduzdan k o r a ko'proq vaqt 
o'tgandan keyin bosh lan adi). G ipostaz venalarning q o n ga to'lib-toshib turishi, 
staz eritrotsitlarning gem olizga uchrashi va qon suyuq qism in in g tom irlar de- 
vorid an diffuziya yo'li bilan chiqib, atrofdagi to'qim alarni q o n pigm enti bilan 
bo'yay boshlashi, im bibitsiya to'qim alarning qo n ga bo'yalishi pirovardiga yetishi 
bilan tariflanadi.
M u rd a (m uskul) qotishi — skelet m uskullari, sh un in gdek ichki organlarn in g 
silliq m uskullari va yurak m uskulining o ziga x o s tarzda qattiqlashib, kalta tortib 
qolishidir, bu ning n atijasida m u rd a qotib, bo'g'im larini bu kish uchun bir q ad ar 
kuch sarflashga to'g'ri keladi. M u rd a qotishi yurak urishi to'xtaganidan 2— 4 
soat o'tgandan keyin m a lum b era boshlaydi v a o'lim dan keyin birinchi kunning 
oxiriga borib, ham m adan yaxshi bilinadigan d arajaga y etadida, 3—4 kun ga kelib 
o'z-o'zidan barham topib ketadi. M u rd a qotishin ing b arh am topishiga aso san
A T F resintezi izdan chiqib, sut k islota to'planib borishi sabab bo'ladi. O d am se p ­
sis, holdan toydiradigan o g'ir kasalliklar bilan og'rib yoki b a z i m o d d alar (xloral 
gidrat, zaharli qo'ziqorinlar va bosh qalar)dan zaharlanib o'lgan bo'lsa, m u rdasi 
salgina qo tad i yoki m utlaqo qotm aydigan bo'ladi.