R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

M u rda qurishi ja sad terisi yuzasidan n am bug'lan ib borish i hisobiga od am
o lg an id an keyin darhol boshlanadi-yu, lekin orad an bir n ech a so at o'tganidan 
keyingina seziladigan bo'ladi. M u rda qurishi b ad an n in g ep id erm is bo'lm aydigan

---

joylari, y an i ko'z, lab, jin siy organ larn in g shilliq pardalari yoki epiderm is ju da 
yu p qa bo'ladigan joylari — yorg'oq, barm oqlarn in g oxirgi falan galaridan b o sh ­
lanadi. M u rd a qu rish in in g birinchi belgisi va, dem ak, o'lim ning aniq alom ati 
ko'z oq lari qurib, b a z i jo ylarin in g teng tom onli uchburchak sh aklida xira tortib, 
sarg'ish -kulran g va q o n g 'irsim o n tusga kirib qolishidir, bu nday uchburchaklar 
aso si o d atd a ko'z rangli p ard asiga, uchi ko'z burchaklariga qarab turadi, Larshe 
d o g'lari deb shularni aytiladi. O d am o'lganidan keyin ko'p o'tmay epiderm is 
zararlangan joylar h am tez qu rib boradi; bu joylarda «pergam en t» dog'lar paydo 
bo'ladi, u lar terining ichga tortib turadigan qo'ng'ir-sarg'ish tusli zich joylari 
bo'lib, tagid a qizil rangli tom irlar ko'rinib turadi.
A trofdagi havo harorati yuqori va n am ligi p ast bo'lgan sharoitlarda m urda- 
ning qurish i tezlashib b o rad i. M u rd a qurish i od atd a badan n in g ayrim qism lari 
bilan cheklanadi, lekin atrofdagi m uhitda alohida sharoitlar bo'lganida m urda 
b o sh d an -o y o q qurish i m u m kin k i, bu n arsa m urdan ing m o'm iyolanishiga olib 
keladi.
A utoliz o'lim dan keyin ferm ent sistem alari aynab, p H kislota tom o n iga surilib 
borish i m u n o sabati bilan gidrolitik ferm entlar ta’siri ostida organizm dagi tuzil- 
m alarn in gp arch alan ib yem irilishidir. Sirtdan bu jarayon organ va to'qim alarning 
asta-sekin yum shab, suyuqlanib borishi bilan tariflanadi, uning nechog'lik seziladi- 
gan d arajad a o'tishi organ va to'qim alardagi proteolitik ferm entlar m iqd origa 
bog'liqd ir. M e’d a osti bezi, bu yrak usti bezlari, taloq, jigard a lizo som a ferment- 
larin in g ko'p bo'lishi autoliz alom atlarin ing ayni shu organlarda dastlab paydo 
bo'lishiga olib keladi. Q on autolizga ancha tez uchraydi — o'lim dan keyin b o sh ­
lan ad igan gem oliz aslid a autolizning bir ko'rinishidir. M e’d a va ingichka ichak 
tarkibida pepsin , tripsin va b o sh q a birikm alar bo'ladigan hazm shiralari ah am i­
yatga ega. O dam o'lganidan keyin shu ferm entlar him oyalovchi to'siq vazifasidan 
m ah ru m bo'lgan o'z shilliq p ard asiga ta’sir ko'rsatadi. Shunday qilib, shilliq parda 
o'z-o'zidan h azm b o la b oshlaydi, bu jarayon nin g nechog'lik tez borish i o d am n ­
in g o'lim i oldidan u n d agi ovqat hazm i qaysi bosqich d a bo'lganiga bog'liqdir. 
O 'z-o'zidan hazm bo'lish ak sari sh illiq p ard a bilan cheklanadi, lekin em adigan 
bolalarda m e’d a va ichak devorlari h am autoliz jarayon iga qo'shilib ketishi m u m ­
kin. Ba’zi sharoitlarda m e’d a sh irasi qizilo'ngach, halqum ga, hatto traxeyaga tu- 
shib qolishi va ezofagom alatsiyaga, o'pkaning «kislota tasirid a» yum sh ab qoli- 
sh iga sabab bo'lishi m um kin.
O'limdan keyin boshlanadigan kechki o'zgarishlar. M urda chirishi m u rdada z o r 
berib k opayib boradigan va organik m oddalarni, birinchi galda oqsil, yog'lar va 
uglevodlarni parchalaydigan proteolitik fermentlarni ko'p m iqdorda ishlab chiqa- 
ruvchi talaygina m ikroorganizm lar sabab bo'ladigan m urakkab biologik jarayon- 
dir. M u rda chirishi ikki shaklda: irish va chirish shaklida o'tishi m um kin. Birinchi 
holda bu jarayon vodorodli uchuvchan oddiy birikm alar hosil bo'lishi bilan, ik­
kinchi holda kislotali birikm alar hosil bo'lishi bilan birga davom etadi. M urdaning 
chirishi od atd a uch bosqichdan — gazlar hosil bolishi, toqim alar yumshab, keyin