R. I. Isroilov t f. d., professor, tta normal va patologik fiziologiya, patologik

ularning imbibitsiyalanishi va butunlay irib ketishidan iborat boladi.

---

IV Bob
ADAPTATSIYA VA KOMPENSATSIYA JARAYONLARI
To'qimalar va organlar doirasid agi m oslanish inson p atologiyasid a har xil ja ­
rayonlar ko'rinishida nam oyon bo'ladiki, ular tabiatan k om p en sator bo'libgina 
qolm ay, balki b azan ro'yrost p atologik jarayon tusini olishi m um kin (m asalan , 
gipertrofiya, atrofiya, uyushuv, giperplaziya, displaziya, m etaplaziya).
Gipertrofiya 
toqim a, 
organ paren xim atoz hujayralarining ko'payishi 
(giperplaziyasi) hisobiga yoki m axsus vazifalarni bajaradigan h u jayralar ichki 
organellalari sonining ko'payishi n atijasida m azkur toqim a, organ hajm i va 
ogirligining ortishidir.
Gipertrofiya va giperplaziya kom pensator va m oslanish jarayon larid a ni- 
hoyatda m uhim o'rin tutadi va ko'pgina kasalliklarda gom eostazn in g barqa- 
ror bo'lishini ta’m inlab beradi. Gipertrofiya bilan giperplaziyan ing ikkalovi bir 
xil sharoitlarda boshlanadi va tabiatan regeneratsiyaga yaqin turadi. Shu bilan 
birga bu jarayonlar organlar v a to'qim alarga fun ktsional jih atdan ortiqcha zo‘r 
keladigan sharoitlarda shu organ va to'qim alar funktsiyasining kuchayishini 
ta’m inlab beradigan m oddiy substrat b o lib qoladi.
G ipertrofiyaning sabablari va avj olib borish m exanizm i, organizm uchun 
aham iyatga qarab, quyidagi turlari tafovut qilinadi: fiziologik, kompensator, 
vikar gipertrofiya, neyrogum oral gipertrofiya, gipertrofik o'simtalar. Ishchi 
gipertrofiya o z n avbatida ikki turga bo'linadi: fiziologik sh aroitlarda bo sh lan a­
digan gipertrofiya (fiziologik gipertrofiya) va p atologik jarayon larda к о riladigan 
gipertrofiya.
F iz io lo g ik gip e rtro fiy a u yoki bu organ zo'r berib jism o n iy faoliyatga o'tgan 
sharoitlarda boshlanadi.
A n atom lam in g har bir odam yuragining kattaligi m ush tin in g kattaligidek 
keladi degan qad im gi kuzatuvlari um um an aytganda h aqiqatga tog'ri keladi va
G IP E R T R O F IY A
A T R O FIY A
Fiziologik gipertrofiya 
K om pen sator gipertrofiya 
Vikar gipertrofiya 
N eyrogum oral gipertrofiya 
G ipertrofik o'sim talar
Fiziologik atrofiya 
Patologik atrofiya 
U m um iy atrofiya 
M ahalliy atrofiya
G IP E R P L A Z IY A
M E T A P L A Z IY A
D ISP L A Z IY A
G IP E R T R O F IY A

---

od am n in g bo'ybasti h am d a bichim idan tashqari jism oniy m ehnat ahamiyati- 
ni h am aks ettiradi (bosqonchilar, yukkash ishchilar). Funksional gipertrofiya 
sp ort bilan sh ugu llan u vchi kishilarda ham kuzatiladi. Chunonchi, sportchilar- 
d a yurak o n g qorinch asi gipertrofiyasi boshlanadi (sportchilar yuragi), shtanga 
ko‘taruvchilar va kulturistlarda esa skelet muskullari gipertrofiyalanadi. Jismoniy 
m ehnat yoki sportga aloqad or gipertrofiya qaytar hodisadir. Chang'ichilarda 
c h a n g i sporti m avsum i tugashi bilan yurak sezilarli darajada ixcham lashib qoladi.
K o m p e n sa to r g ip e rtro fiy a. Q an d ay bo'lm asin biror p atologik jarayon m a­
h alida to q im a v a organ larda bosh lan adigan kom pensator gipertrofiya tom om ila 
b o sh q ac h a aham iyatga egadir. G ipertrofiyaning bu turi quyidagi xususiyatlari 
bilan fiziologik gipertrofiyadan farq qiladi: gipertrofiyaga olib kelgani sabab 
to‘xtovsiz tasir ko'rsatib turadi; organ n in g kattaligi v a o g irlig i unga zararli om il­
la r (m asalan , gipoksiya, intoksikatsiya) tasir qilib turgan sharoitlarda ortib b o ra­
di.
K om p en sator gipertrofiya ko'proq yurakda (31-rasm ), shu bilan birga 
yu rakn in g o‘zidagi qon o‘tadigan yo'llar torayib qolgan ida (m asalan , m it­
ral q o p q o q stenozida) ham , aso siy yoki periferik tom irlar torayib qolganida 
h am bosh lan adi. B u n d a agar o p k a tom irlari stenozga uchragan bo'lsa, u payt- 
d a o‘n g y u rak gipertrofiyasi bosh lan adi. A orta og‘zi stenozida chap qorincha 
gipertrofiyalanadi. Yurak chap qorinch asining kattalashib ketishiga gipertoniya 
h am sabab bo'lishi m um kin (32-rasm ). Yurakning chap qorinch asi ham , o'ng q o ­
rin ch asi h am keskin gipertrofiyalangan m ah allarda yurak h addan tashqari katta 
bo'lib ketishi m u m kin, «ho'kiz yu ragi» deb shuni aytiladi.
31-rasm . N orm al va gipertrofi­
yalangan yurak.
32-rasm . C hap qorincha 
gipertrofiyasi.
X u llas, qon aylanishi izdan ch iqqan sharoitlarda asosiy ishni m iokardning 
qaysi bo'lim i b ajargan bo'lsa, o sh a bo'lim i gipertrofiyaga uchraydi. Bunda: 
1) m u sku l tolalari sezilarli d arajada gipertrofiyalanadi; 2) zo'r berib ishlayot- 
gan yurakn in g biriktiruvchi toqim ad an iborat sinchini m ustahkam lash uchun

---

zarur argirofil tolalar o sib ketadi; 3) intram ural tom ir tarm o q lari giperplaziyaga 
uchraydi; 4) yurak nerv apparati elem entlari gipertrofiyalan adi. M an a shu ja- 
rayonlardan har biri «gipertrofiyalangan yurak» degan yig'm a tushunchaning 
alohida bir elementidir.
Turli kasalliklarda yurakn ing har xil struktura qism larid a bosh lan adigan
gipertrofik o'zgarishlar asta-sekin, aksari necha yil dav om etadigan u zo q davr 
m obayn ida zo'rayib borad i va kom pensator ah am iyatga ega b o la d i. G ip ertro ­
fiyaga uchragan yurakning o'lcham lari va og'irligi o d atd agig a qaragan da 3-4 
baravar oshib ketishi m um kin. Ayni vaqtda qo rin ch a bofehliqlarining torayib 
qolishiga yoki aksincha, kengayib ketishiga olib kelishi m um kin. B u n in g b irin ­
chi holini konsentrik gipertrofiya deb aytilsa, ikkinchisini ekssentrik gipertrofiya 
deb aytiladi. G ipertrofiyaga uchragan m iokardda qon bilan ta’m in lan ish darajasi 
pasayishi, intoksikatsiya boshlanish i hisobiga vaqti kelib distrofik va sklerotik 
o zgarish lar boshlanadi. Bu n arsa m iokardning qisq arish funktsiyasi susayib, 
dekom pensatsiya boshlanish iga olib keladi. B u n d ay m ah allard a yurak m u sku l­
lari zo'rayib qolgan, qon aylanishi organlari sistem asid agi u yoki bu p atologik 
jarayon ni kom pensatsiyalashga qaratilgan ishni dav om ettirishga q o d ir bo'lm ay 
qoladi.
K om pen sator gipertrofiyaga olib kelgan sababn i yurakd a dek om p en ­
satsiya boshlanm asidan oldin roq b artaraf etiladigan bo'lsa, u h old a yurakning 
o'lcham lari va og'irligi asta-sekin kamayib, od atd agi darajaga tushib qolishi 
m um kin, y an i m iokardning kom pen sator gipertrofiyasi qaytar jarayon bo'lib, 
bu nda kardiom iotsitlarning ichidagi tuzilm alar so n i va h ajm i kichrayadi, xolos.
D istrofik va sklerotik o zgarish lar ancha v aqtidan o'tib ketgan bo'lsa, u holda 
gipertrofiyaning orqaga qaytishi birm uncha qiyin bo'ladi va sek in roq boradi. 
M o dom ik i shunday ekan, patologiya sharoitlarida gipertrofiyani keltirib chiqa- 
radigan sabablarni im koni borich a barvaqt b artaraf etish kerak. C hunonchi, tur- 
m u sh da orttirilgan yoki tug'm a yurak n uqsoni tufayli yuzaga kelgan m iokard 
gipertrofiyasida o'z vaqtida rekonstruktiv operatsiya qilin adigan bo'lsa, kardio- 
m iotsitlar o'lcham lari kichrayib, asliga kelib qoladi.
K om pen sator gipertrofiya silliq m uskulii organ larda h am uchraydi. M asalan, 
p iloru s stenozi m ah alida m e’d a m uskulii p ard asid a bosh lan adigan gipertrofiya 
tufayli m e’d a evakuator funktsiyasi m alu m m u d d at d av om id a saqlan ib boradi 
(kom pensatsiya davri). Qizilo'ngach bilan ichakning pastki bo'lim lari torayib 
qolgan ida bu organlarn in g m uskul qavatida ham k om p en sator gipertrofiya 
boshlanish i m um kin. G iperplastik prostatopatiyada va siydik yo'li torayib qolgan 
m ah allard a (uretra strikturalarida) qo vuq devorlarida gipertrofiya boshlanadi.
G ipertoniya kasalligida tom irlar sistem asidagi kom p en sator m oslanish 
reaktsiyasining bir ko'rinishi arteriyalar devori, u n in g silliq m uskullari, elastik 
va argirofil tolalarining gipertrofiyasidir. Tom irlar d evori kom p en sator gip ertro­
fiyasi oxir-oqibatda ko'pincha dekom pensatsiyaga olib boradi, bu nday dekom -

---

p en satsiya aso sid a tom ir devorin in g nekrozga uchrab, plazm atik infiltratsiyasi 
bosh lan ish i yotadi.
V ik a r gip e rtro fiy a ju ft organ lardan biri halok bo‘lib ketgan ida yoki ishlam ay 
qo‘ygan m ah allarda boshlanadi. M asalan , bir buyrak tug‘ilishdan rivojlanm ay 
q o lg an m ah allarda, p atologik jarayon tufayli ikkinchi buyrak halokbo'lib ketgan 
yoki operatsiya qilib olib tashlan gan paytlarda bosh qa buyrakning gipertrofiyaga 
u ch rash i shu ju m ladan dir. X u d d i sh un day sharoitlarda saqlanib qolgan o'pka, 
m o yak d a ham gipertrofiya bosh lan adi. O m on qolgan organ gipertrofiyalanib, 
olib tashlan gan xu d d i organ n in g funktsiyasini bajarib boradi. Shu m unosabat b i­
lan gipertrofiyaning bu turi о rinbosargipertrofiya deb ataladi. M asalan, saqlanib 
qo lgan buyrak gipertrofiyasining aso sid a nefronlar gipertrofiyasi yotishini aytib 
o'tish kerak. B u n d a n efronlar yan gid an p aydo bo'lm aydi, y a n i ularning soni ort- 
m aydi. O m on q olgan buyrakn in g o g ‘irIigi faqat yosh kishilardagina olib tashlan ­
gan bu yrak og‘irligiga teng bo'ladi. K atta yoshli od am lard a og'irlikning ortishi 
70% ni tashkil etadi. G ipertrofiyaga uchragan o'pkaning og'irligi ikkita o p k a 
og'irligiga teng keladi. 0 ‘p k a to q im asin in g o rin b o sar gipertrofiyasi alveolalar 
o'rtasidagi to'siqlar h u jayralarining zo'r berib ko'payib borish iga (proliferatsiya- 
siga), kapillarlar va elastik tolalarning giperplaziyalanishiga bog'liqdir.
N eyrogu m oral gipertrofiya. O rgan hajm i bilan og'irligining ortib ketishi 
h am ish a ham kom p en sator reaktsiya bo'lib hisoblanaverm aydi. G ipertrofiya 
h o d isasi ba’zan en dokrin bezlar funktsiyasi izdan chiqqanligi tufayli b o sh la­
n ad i, n eyrogum oral, gorm on al yoki korrelativ gipertrofiya deb shuni aytiladi. 
A krom egaliya m ah alida bir qan ch a organlarn in g kattalashib ketishi ana shun- 
day gipertrofiyaga m isol bo'la oladi. M a’lum ki, bu kasallik asosan gipofiz old- 
ingi bo'lagi funktsiyasi kuchayib, som atotrop gorm on (o'sish gorm on i) k op lab
ishlanib ch iqishiga bog'liq. G i n e k o m a s t i y a erkaklarda sut bezlarining kat­
talashib ketishidan iborat h o d isa bo'lib, m oyaklar atrofiyaga uchraganligi tufayli 
u lar funktsiyasi susayib qolgan i sababli boshlanadi. B achadon shilliq pardasi 
gipertrofiyasi aso san tu xu m d on lar funktsiyasi buzilib, estrogenlar ortiqcha ish ­
lanib chiqishi tufayli boshlanadi. G ipertrofik o'simtalar. K om pen sator ah am i­
yatga ega bo'lm agan gipertrofiya, y an i toq im a h ajm in ing kattalashib ketishi 
h o d isalari qatoriga surunkali yallig'lanishga ju d a aloqad or bo'lgan gipertrofik