R. R. Denktaşa bağışlayıram

Əli Şamil

Quzey

Kıbrıs

(Mən belə gördüm)

Azərbaycan Milli Enrsiklopediyası

Nəşriyyatı

Bakı –2001

“Kuzey Kıbrıs türklərinin

özgürlük davasının öndəri

R.R.Denktaşa bağışlayıram.
Quzey Kıbrıs (mən belə gördüm)” kitabı______

_______________________________________

_______________________________________

_____________________________hədiyyəmdir.

Bu kitab Kuzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətinin

katkıları ilə basılmışdır.
Ş 21 Şamil (Şamilov) Əli Hüseyn oğlu.

Quzey Kıbrıs. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Nəşriyyatı. Bakı. 2001. s.152.
Kitab Ağ dənizdə yerləşən ada dövlət — Quzey Kıbrısı tanıtmaq istəyi ilə yazılmış səyahət oçerkidir. Adanın tarixinə və son onilliklərdəki siyasi durumuna daha çox diqqət yetirilsə də, qonaqların söhbətləri, Bəzi insanların söylədiyi xatirələr mövzu dairəsini xeyli genişləndirir. Makedoniya və Bolqarıstanda Türklərin durumundan, Türk əsgərinin Koreya savaşından, Avropada, Amerikada yaşayan Türklərin soydaşları ilə ilişkilərindən, eləcə də müxtəlif ölkə Türkoloqlarının yaradıcılıqlarından danışılır.

 Əli Şamil, 2001

Ön SÖZ
Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyəti adını yerləşdiyi adanın adından alıb. Ada Ağ dənizdə yerləşir. “Ağ dəniz” adı deyiləndə Azərbaycan oxucusunun nəzərinə Şimal Buzlu okeandakı dəniz gəlir. Çünki 20-ci yüzildə bu dənizin adı keçmiş Sovet mətbuatında çox çəkilib. Ağ dəniz-Baltik kanalının reklamı da bu baxımdan çox iş görüb. Lakin onlar artıq unudulmaqdadır.

Son illər Türkiyə ilə əlaqələrin genişlənməsi nəticəsində mətbuatımızda bizim burada nəzərdə tutduğumuz Ağ dənizin adı ara-sıra da olsa, görünməyə başlayıb. Ancaq bu, Şimal Buzlu okeanına bitişən Ağ dəniz deyil, uzun illər rus dilindən tərcümə edib (ruslar da bunu Avropa dillərindən alıblar) “Aralıq” adlandırdığımız dənizdir.

Biz də yazılarımızda “Aralıq dənizi” əvəzinə “Ağ dəniz” işlətməyə üstünlük veririk. Dünyanın ən böyük dənizinin, üç qitənin – Avropa, Asiya, Afrikanın sahillərini yuyan bu dənizin qonşuluğundakı dənizlər rənglə adlanırsa (Quzey-doğusunda Qara dəniz, güney-doğusunda Qırmızı dəniz varsa) onun da Ağ dəniz adlandırılması ağlabatandır. Qədimdə rənglər həm də istiqamət – cəhət bildirib. Məsələn: qara-Quzey, ağ-batı, qırmızı-güney və s. Ağ dəniz də Türklər yaşayan məmləkətin batısındadır. Məhz bunlara görə də, indiyədək Aralıq dənizi dediyimiz və yazdığımız dənizi Ağ dəniz deyə yazmağı münasib sayırıq.

Kıbrıs adası isə adını latınca “cuprium” sözündən alıb. Bu da mis deməkdir. Hələ miladdan öncə burada mis çıxarılmış, Avropaya, Asiyaya, Afrikaya aparılmışdır. Azərbay­can­da isə uzun illər adanın, adadakı dövlətin, adanı qoynuna alan dənizin adı rus dilində işlənən şəkildə — Kipr, Kipr Respublikası, Aralıq dənizi kimi yazılıb və deyilib. Türkiyə mətbuatında isə adanın adı Kıbrıs şəklində yazılır. Son dövrlər Azərbaycan mətbuatında Kiprlə yanaşı Kıbrıs, Aralıq dənizi ilə yanaşı Ağ dəniz, eləcə də Cənubi Kipr Respublikası, Şimali Kipr Türk Respublikası, Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyəti yazılışlarına təsadüf olunur. Bəzən bir məqalədə hər iki yazılışla rastlaşırıq. Biz kitab boyu adanın adını Kıbrıs, dənizin adını isə Ağ dəniz şəklində yazmışıq. Qaynaqlardan nümunələri isə olduğu kimi göstərdiyimizdən Kipr sözünü saxlamışıq.

“Quzey Kıbrıs (Mən belə gördüm)” kitabı adaya üç səfərim əsasında formalaşıb. Bəzi səbəblərdən adanın tarixi abidələri, coğrafiyası, təbiəti, iqtisadiyyatı, mədəniyyəti haqqında geniş bilgi verə bilməmişəm. Siyasi yön daha ağırlıqlı olub. Kitab miladi 1999-cu ildə yazılmış və 2000-ci ildə nəşr edilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Maliyyə çətinliyi ucbatından vaxtında çap edilmədi. Bu arada yenidən Kıbrısa — III Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Konqresinə (13–17 Kasım 2000) qatıldım. Səfərdən sonra kitaba bəzi əlavələr də etməklə dolğunlaşdırmağa çalışdım.

Kitab Azərbaycan Türkcəsinin orfoqrafiyası əsasında yazılsa da, Türkiyə Türkcəsində danışan insanların söhbətlərini özlərinin yazdığı kimi, qaynaqlardan alınan sitatları orijinalda olduğu kimi verdim. Türkiyə Türkcəsində ə və x səsləri olsa da, yazıda onlar e və h hərflərilə işarə edilir. Məs.: insan bədəninin üzvü əl Türkiyə Türkcəsində el, xanım sözü isə hanım kimi yazılır. Eləcə də G, g hərfi yerinə uyğun olaraq q və g kimi oxunur. Məs.: kitabda adı tez-tez çəkilən Gazımağusa şəhəri G hərfi ilə yazılsa da, Q kimi tələffğz edilir.

“Quzey Kıbrıs (Mən belə gördüm)” kitabına elmi konfranslarda oxuduğum məruzələri də daxil etməyi mövzuya və məqsədə uyğun saydım. Məqsədim dünyanın “tanımadığı” Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətini Azərbaycan oxucusunun tanımasına yardımçı olmaqdır. Buna nə dərəcədə nail oldum? – sualına cavabının isə zamana ehtiyacı var.

Kitabın dolğunlaşmasında mənə yardımçı olmuş, oxuyub redaktə etməklə yanaşı, dəyərli məsləhətlər vermiş Safruha, Seyfəddin Altaylıya, yığılmasında, səhifələnməsində, oxunub səhvlərin düzəldilməsində böyük əməkləri olan Məhəbbət bəyə, Vəfa və Vüsalə xanımlara, Ağsaqqal texniki redaktor Səlim Əhməd oğluna təşəkkürümü bildirirəm. Bu insanlar təmənnasız və yüksək əhval-ruhiyyə ilə mənə yardımçı olublar və başladığım işi tamamlamağa məni həvəsləndiriblər.

Aldadıcı bilgi
Azərbaycan Xalq Cəbhəsi sədrinin tapşırığıyla Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyətinə getməliydik. Ona görə də bu yerlər haqqında az-çox bilgi toplamışdıq. Ancaq bunun yetərli olmadığını görürdük. Dövlətin yerləşdiyi adanı biz Kipr kimi tanıyırdıq. Özləri və Türkiyəlilər isə buraya Kıbrıs deyirdilər.

1991-ci ildə Sədərək yaxınlığında — Araz çayı üzərində körpü tikintisinə başlanması Türkiyə, Kıbrıs və başqa ölkələr barədə bilgi almaq imkanımızı artırmışdı. Körpü hələ istifadəyə verilməmişdi, sərhəddə Sovet əsgərləri dururdu. Buna baxma­yaraq, nəinki Türkiyədən, Avstriyadan, Almaniyadan, eləcə də dünyanın ən kiçik ölkələrindən belə müxtəlif peşə sahibləri qanuni, qanunsuz yollarla sərhədi keçib Naxçıvana gələ bilirdilər.

Quzey Kıbrıs Türk Cümhuriyyəti haqqında bizə ilk geniş bilgi verən sərhədi qanunsuz keçib gəlmiş Əhməd Günəş Bəydilli olmuşdu. İraqda doğulub boya-başa çatan, İraq Türkmən Birlik Partiyasının başkanı olan Əhməd Günəş bəy Səddam Hüseyn rejimindən qaçaraq Quzey Kıbrısda sığınacaq tapmışdı.