R. R. Denktaşa bağışlayıram

Girne qalası R.Denktaşın fotoaparatından belə görünür.

Nahardan sonra Girne qalasını, burada təşkil edilmiş muzeyi maraqla gəzirik. Dənizdə batmış gəmiləri və gəmidəki əşyaları su altından çıxararaq muzeydə sərgiləyiblər. 3-4 min il bundan öncə döçəldilmiş gəmiləri və əşyaları seyr edərək, elmi-texniki tərəqqinin tarixi yolunu göz önünə gətirmək olur. Dənizdən çıxarıl­mış arxeoloji qazıntılardan əldə edilmiş əşyalarla yanaşı, muzeyin divarlarını tarixi mövzuda çəkilmiş maraqlı tablolar bəzəyir. Bu tabloların əksəriyyətinin altında Ədalət Dadaşov imzası qoyulub. Bələdçimiz Azərbaycanlı rəssam Ədalət Dadaşovun muzeydə çalışdığını, buranın bədii tərtibatını da onun verdiyini söylədi.

Axşam alatoranında Girne qala divarında dəniz sahilində əyləşib qəhvə içirik. Limanda onlarla kiçik qayıq yırğalanır. 1992-ci ilin avqustunda da burada əyləşib qəhvə içmişdik. Yadıma Feyyaz Bozkurtın bir rübaisi düşür:

- Ahmet C.Gazioğluna şükranla —
Kuş olduk, konduk adaya, ulaştık şükür

Beyaz şarap, limon çiçeği, Akdeniz, bir de Harid Usta,

Girne’de bu gece, bir daha, bir daha anladım ben,

Dört mevsim yeniden doğmak mümkün Kıbrıs’ta.
1990, Girne, KKTC.

Amma bizim yanımızda nə Harid Usta var, nə A.Gazioğlu, nə Mahmut İslamoğlu, nə də Əhməd Günəş Bəydilli. Kıbrısa çox-çox uzaqlardan gəlib burada görüşən dostlar-tanışlarla birlikdə sahildə əyləşib qəhvə içə-içə dərdləşirik.

Girne ətrafındakı limon, portağal, naringi bağlarında meyvələr sap-sarı saralıb adama gəl-gəl deyir. Mənim diqqətimi keçibuynuzu adlı qəribə bir ağac özünə çəkir. Həvəslə ağacdan bir neçə keçibuynuzu üzürəm. Bunlar bizdəki akasiya Ağaclarının meyvələrini xatırladır. Akasiyanın meyvəsindən fərqli olaraq, keçibuynuzunun meyvələri ləzzətlə yeyilir. Görünür, bir az bərk, qaramtıl olan bu meyvələr keçinin buynuzuna oxşadığına görə ona bu adı veriblər. Keçibuynuzu meyvəsinin içərisindəki dənələr olduqca möhkəm, həm də zəhərlidir. Onu yemək həyat üçün təhlükəlidir. Buna baxmayaraq, bu möhkəm və acı dənələrdən istifadə edilir. Bağırsaqlardakı parazitlərdən qurtul­maq üçün insanlar az miqdarda bu dənələrdən yeyir, eyni məqsədlə heyvanlara da yedirirlər.

Bellorais monastrının həyətindəki restoranda şam edirik. Monastrın həyətindəki Huzur ağacı, eləcə də müqəddəs bulaq və s. haqqında bilgi verirlər. Öyrənirik ki, Bellorais monastrı adada fəaliyyətini dayandıran son monastırdır. İndi istirahət, əyləncə Mərkəzinə çevrilib. Hər il minlərlə turist olur burada. Gecənin qaranlığında Karpaz dağ silsiləsini aşıb Lefkoşanın işıqlarını seyr edə-edə Gazimağusaya qayıdırıq.

Son toplantı
Kasımın 27-də Doğu Akdeniz Üniversitesində son oturum oldu. Bütün bölmələrdəki məruzələr dəyərləndirilir. Kıbrıs Araştırmalar Merkezinin başkanı İsmail Bozkurt hesabat verir. 156 məruzənin dinlənilməsi planlaşdırılıbmış. Müxtəlif səbəb­lərdən Bəzi məruzəçilər iştirak edə bilməyiblər. Öncədən nəzərdə tutulmamış qonaqlar da olub. Beləliklə 38 oturumda 156 məruzə dinlənilib. Bozkurt ayrı-ayrı bölmələrdə oxunmuş məruzələrin sayı və keyfiyyəti haqqında bilgi verərək qeyd etdi ki, məruzələrin ümumi həcmi 1600 səhifəyə yaxındır. Onların 4 kitab şəklində çap olunması planlaşdırılıb. Yekun toplantısında QKTC cumhurbaşkanının, Məclis başkanının, Türkiyə Cümhuriyyətinin Lefkoşa böyük elçisinin və başqalarının konfransa təbrikləri oxundu. Bütöv Azərbaycan Birliyinin və Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin sədri Əbülfəz Elçibəyin təbrikinin alqışlarla qarşılanması xoş bir əhval-ruhiyyə yaratdı. Düşündüm ki, kaş Azərbaycanın iqtidar nümayəndələri də konfransa təbrik məktub­ları göndərəydilər. Yekun toplantısında Türkiyədən Dr. Mehmet Önder, Azərbaycandakı Asiya Universiteninin rektoru, Prof. Dr. Cəlil Qərib oğlu, Qaqauz Yerindən Komrat Dövlət Univer­sitetinin rektoru Stephan Varban, Kanadadan Prof. Dr. Mehmet Özay, Rumıniyadan Carolina İlicu, Hindistandan Prof. Dr. Arshi Khan, İngiltərədən tarixçi, yazar Prof. Dr. Salahi Sonyelvə b. Qaqauzlar demişkən pay aldılar.

Bu böyük toplantının əsas ağırlığını çəkən İsmail Bozkurtun çevikliyi və təşkilatçılığı məni heyrətləndirdi. İsmail bəylə 6 ay sonra Bakıda görüşdük. Ali Diplomatiya Kollecinin Doğu Akdeniz Üniversitesi ilə birlikdə “Şimali Kipr - Tarix və Müasirlik” mövzusunda 1999-cu ilin 21-24 mayında keçirdiyi Beynəlxalq Elmi-Praktik Konfransda məruzə oxumağa gəlmişdi. Onun oxuduğu “Kıbrısda Türk mədəniyyətinin inkişafı” məruzəsi maraqla qarşılandı. Proqramının sıx olmasına baxmayaraq iş yerimə – Azərbaycan Ensiklopediyası Nəşriyyat-Poliqrafiya Birliyinə gəldi. Hazırladığımız kitablarla tanış oldu. Birlikdə İçəri Şəhəri gəzdik. Miniatür Sərgi Salonunda milli geyim eskizlərinə həsr olunmuş sərginin açılışında iştirak etdik. Azərbaycandan çox duyğulu döndüyünü söylədi.

Həmişə olduğu kimi, yenə də mən Kıbrısdan macərasız dönə bilmədim. II Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Konqresindən qayıdarkən Türkiyədəki Bəzi işlərimi də sahmana salmağı qərara almışdım. Tərslikdən Türkiyədən Gazimağusaya həftədə bir dəfə – cümə günü gəmi işləyirdi. Ona da mən çata bilmədim. Girnedən Taşucuna isə hər gün gəmi işləyirdi (Adadan İstanbul, Ankara, Adana, Antalya şəhərlərinə təyyarələr uçur. Xidmət mədəniyyəti də olduqca yüksək səviyyədədir. 30-35 dəqiqə çəkən bu yolçuluqda təyyarədə yemək də verirlər. Bizim Hava Yollarında isə bu məsafədə yemək nədir, çox vaxt su verməyi belə unudurlar. Adadan təyyarə ilə uçmaq nə qədər gözəl və ürək açan olsa da, cibimə uyğun olmadığına görə gəmi ilə getməyi qərara almışdım).

Səhər tezdən Gazimağusa-Girne avtobusuyla yola düşdüm. Girne limanı qapısında avtobusdan endim. Liman işçiləri mənə tələsməyi məsləhət gördülər. Kassaya yaxınlaşıb bilet almaq istəyəndə kassir qız: Gemiye mi, otobüse mi? – deyə xəbər aldı. Mən: Gəmiyə – cavabını verdim. Bileti alıb, tələsik hərəkət etməyə hazırlaşan katerə qaçdım. Körpünü katerdən aralayırdılar. Birdən hay-küy qopdu. İşi dayandırdılar, məni düşürüb, körpünü araladılar. Sən demə mənim mindiyim katerə, yəni bizim kater dediyimiz kiçik gəmilərə burada feribot, dəniz otobüsü və ya qısaldılmış şəkildə otobüs deyirmişlər. Mən də elə bilmişəm otobüs deyəndə limanla şəhər arasında işləyən avtobusları nəzərdə tutur. Bu yanlışlığın nəticəsində onların gəmi, bizim bərə dediyimiz nəhəngdə əyləşib üç saat yük və minik maşınlarının dolmasını, adamların minməsini gözlədim. Otobüs adlandırdıqları katerlərin 3 saata keçdiyi dənizi, mən gəmi bərədə 5 saata keçdim.

Türklər Koreya savaşında
Taşucuna şər qarışanda çatdım. Ankaraya avtobuslar bir də saat 22.00-dən sonra yola düşəcəkdi. Tələsən gərək 80-90 kilometr aralıdakı Mersin şəhərinə gedib oradan keçən avtobuslarla Ankaraya yollanaydı. Düşündüm ki, bir də bu yerlərə yolum düşə-düşməyə. 3-4 saat bu kiçik liman şəhərində keçirim, buranı gəzim, tanıyım. Amma yağış buna imkan vermədi. Məcbur qaldım balaca avtobus dayanacağında vaxtın ötməsini gözləyim.

Bəxtimdən Quzey Kıbrısa nəvələrini görməyə gedən Selahattin Sundur və xanımı gəminin hərəkətetmə vaxtını gözləyirdilər. İstanbuldan gəlmiş bu insanların xoş ünsiyyəti və söhbətlərinin mövzusu məni özünə çəkdi. Uzun illər hərbi həkim işləmiş, Koreya savaşının iştirakçısı olmuş Selahattin Sundurun söhbətlərinin gənclərimiz üçün maraqlı ola biləcəyini düşünüb burada verməyi məqsədəuyğun sandım.

İkinci Dünya savaşının sonunda Koreya 38-ci paraleldən iki yerə bölündü. SSRİ, ABŞ və B.Britaniya dövlətləri xarici işlər nazirliyinin Moskva Müşavirəsinin (1945, dekabr) qərarına əsasən, 38-ci paraleldən ikiyə bölünən Koreyanın Quzeyi Sovetlər Birliyinin, güneyi ABŞ-ın işğal zonasına daxil oldu. SSRİ bu bölgü ilə razılaşmaq istəmir, özü də açıq müdaxiləyə girişmirdi. 1948-ci ilsentyabrın 9-da Sovet işğal zonasında Koreya Xalq Demokratik Respublikası yaradıldığı elan edildi. Sonra da SSRİ ilə iqtisadi, mədəni, hərbi əməkdaşlıq haqqında anlaşma imzalandı. SSRİ KXDR-i silahlandırıb, ordu hissələrinə təlim keçirib döyöşə hazır vəziyyətə gətirəndən sonra, 1950-ci il iyunun 25-də süni qarşıdurma yaratdı və bunu müharibəyə çevirdi. Sonra öz işğalı altında olan sosialist ölkələrini KXDR-ə köməklik göstərməyə məcbur etdi.

ABŞ işğalı altında olan Cənubi Koreya Respublikasına isə BMT qoşunları çıxarıldı. Savaş 3 ilə qədər davam etsə də, sərhədlər dəyişməz qaldı. Həmin savaşda BMT qoşunları sırasında döyüşən orduda Türkiyədən göndərilmiş əsgəri bölüklər də vardı. Mənim tanış olduğum Selahattin Sundur da 1950-ci ildə Koreyada döyüşən ilk Türk alayının hərbi həkimi olub. Qarabağda gedən döyüşlərdə Azərbaycan ordusunun geri çəkildiyindən, torpaqlarımızın yüzdə 20-nin işğal altında qaldığından üzüldüyünü söyləyən Selahattin bəy 1950-ci ildə Koreyada şahidi olduğu bir olayı belə danışdı:

- İstanbulun Bakırköy səmtində iqamət ediyordum. Gəncliyimdə 1950 sənədə Koreyə (Koreyaya - Ə.Ş.) gedən ilk qafilədə mən də vardım. 600 kişilik bu askeri qafilənin komutanı Türk general Tahsin Yazıcı və albay Celal Doraydı. Cəbhədəki ilk savaşımızda ingilislər cinahdan xəbərsiz çəkildiyinə görə, Kore tərəfində savaşan Çinlilər bizi çəmbərə aldılar. Türk tuqayı çəmbəri yarıb çıxdı. Bu savaşda 485 əsgər itirdik. Tahsin Yazıcı yaralandı. 115 kişi ilə qarnizona döndük. İngilislərin hamısı burada idi. Əsgərləri bira, cəbhə komutanı isə viski içirdi. Türk tuqayının albayı Celal Dora ingilis cəbhə komutanı olan generala yaxınlaşıb sordu:

- Niyə bizim yan tərəfimizdən çəkildiniz?

O, sakit və saymazyana:

- Çəkildik - dedi.

Albay Celal Dora bir də sordu:

- Niyə bizə xəbər etmədiniz?

O, yenə soyuqqanlılıqla:

- Xəbər vermədik - dedi.

Celal Dora da eyni soyuqqanlılıqla çəkdi tapançanı, ingilis generalının alnının ortasından üç kurşun vurdu. Onu həbs etdilər.

Türkiyədən orgeneral Şahab Göler gəldi. Bizim əsgəriyyə kanunumuzu gətirdi. Orada cəbhədən qaçmaq yasaqdır. Qaçanı arkadaşı vurur. Beləliklə, albay Celal Dora bəraət etdi.

Sonra Türkiyədən takviyə (əlavə qüvvə) gəldi, bir daha heç kimsənin burnu qanamadı. İlk zərbədə piyanqo bizə vurdu.

Kıbrıs’ıma mektub
Kıbrısın, Türkləri rumlardan ayıran sınırında BMT Təhlükəsizlik Şurasının Qüvvələri dayanıb. Quzey Kıbrısdan Türk Ordusu çıxmayıb. Dünya gücləri Türk Ordusunu oradan danışıqlar yolu ilə çıxarmaq, sonra da rum və Türk xalqlarının birgə dövlətini qurmaq istəyirlər. İlk baxışda demokratik, barışsevər görünən bu siyasətin arxasında tamam başqa məqsədlər durur. Quzey Kıbrısın əhalisi 210 min nəfərə çatmır. Rum kəsiminin əhalisinin sayı köçmənlərin hesabına 850 min nəfəri keçib. Son illərdə keçmiş SSRİ məkanından rum kəsiminə köçənlərin sayının 50 mini keçdiyini də söyləyirlər.

Danışıqlardan məqsəd: vahid və mərkəzləşmiş dövlət qurduqdan sonra əhalinin say çoxluğundan istifadə edib Türkləri yenidən sıxışdırmaqdır. Türklər də bunu yaxşı bilirlər. R.Denktaşın danışıqlarda göstərdiyi hünər təqdirəlayiqdir. Lakin Quzey Kıbrısda hamının R.Denktaşla eyni fikirdə olduğunu düşünmək yanlışlıqdır. Bu kiçik ölkədə 10-a yaxın siyasi partiya və s. təşkilatlar olduğunu yuxarıda yazmışdıq. Özləri Türk olsalar da, Türkiyəlilərə həqarətlə, yuxarıdan aşağıya baxanlar da vardır. Sanki yaxın keçmişin qanlı-qadalı günlərini unutmuşlar. “Rum, Türk adlarını tarixin məzarlığında gömüb Kıbrıs xalqı yaratmaq” istəyənlərlə dartışmasız keçinmək olmur. Nəhəng Sovet İmperiyasının yeritdiyi siyasət və bu siyasətin qısa müddətdə puça çıxması da kosmopolit təfəkkürlülərə bir ibrət dərsi olmayıb. Quzey Kıbrısa Rumların bir neçə dəfə gəlib ata-babalarının məzarlarını, müqəddəs yerləri çiyarət etmələrinə şərait yaratsalar da, rum tərəfi Türklərin o tayda qalmış müqəddəs yerlərini, ata-babalarının qəbirlərini ziyarət etmələrinə icazə verməyib. Hamı yaxşı başa düşür ki, adada bu cür yaşamaq olmaz. Amma normal yaşayışı sahmana salmaq da hələlik mümkün olmayıb.

Fatma Akıl hocanın sanki Kıbrısın tarixini özündə yaşadan “Kıbrıs’ıma mektub” şeri ilə sözümü tamamlayıram. Bu şer mənim də ürəyimdən keçənləri özündə əks etdirir: