Ramiz ƏSKƏr türk xalqlari əDƏBİyyati oçerkləRİ-1 Bakı – 2011
Yüklə 3,82 Mb.
|
| MƏXDUMQULU FƏRAQİ
(1733 – 1798) Məxdumqulu Fəraqi tarix boyu gəlib keçmiş ən böyük türkmən şairidir. Onun türkmən ədəbiyyatı tarixindəki yerini ve mövqeyini qısaca olaraq bir cümlə ilə səciyyələndirmək istəsək, deməliyik ki, Bayron ingilis ədəbiyyatı, Dante italyan ədəbiyyatı, Puşkin rus ədəbiyyatı üçün nədirsə, Məxdumqulu da türkmən ədəbiyyatı üçün odur. Məxdumqulu türkmən xalqının varlığına nüfuz etmiş, iliklərinə qədər işləmiş, sinif, zümrə, təbəqə, qoca-cavan, böyük-kiçik, qadın-kişi demədən, yeddidən yetmişə qədər bütün türkmənlərin mənəviyyatına hopmuş, onlar üçün hava-su, duz-çörək qədər vacib olan mənəvi qidaya çevrilmişdir. Böyük türkoloq Bartholdun yazdığı kimi, tarixdə hələ heç bir türk şairi öz xalqı arasında Məxdumqulu qədər populyar olmamış, onun qədər sevilməmiş, oxunmamış və əzbərlənməmişdir. Bu sahədə onunla yalnız Xoca Əhməd Yəsəvi və Yunus İmrə yarışa bilər. Məxdumqulu Türkmənistanın mənəvi qurucularından və liderlərindən biri, türkmən xalqını milli güvənci, sonsuz iftixar qaynağı, bütün dövrlərin və könüllərin şairidir. O, misilsiz söz ustası, sufi-ozan olmaqla yanaşı eyni zamanda müdrik filosof, ünlü mütəfəkkir, böyük alim, bacarıqlı müəllim, ağıllı məsləhətçi, istedadlı dastançı, mahir folklorçu, nəhayət, uzaqgörən siyasətçisidir, bir sözlə, türkmənlərin ruhi dünyasının rəhbəridir. Türk dünyasının dahi yazıçısı Çingiz Aytmatov bunun səbəblərini belə izah etmişdir: «Məxdumqulunun əsərlərinin bizim dövrümüzə gəlib çatması türkmən xalqının rəşadətidir. O, türkmənlərin qəlbində - gəzəri baxşı-dərvişlərin dilində, böyük və kiçik yollarda, bazarlarda və karvansaralarda, yurdlarda və çoban tonqallarının başında qorunmuşdur. Onun şeirləri ilə savaşa yollanmış, cəllad kötüyünə getmişlər. Məxdumqulunun şeirləri insanın doğulmasını qarşılamış, onun ölümünə ağlamışdır. Məxdumqulunun şeirləri sevən qəlblərin himninə çevrilmişdir». Xalqın Məxdumquluya bəslədiyi sevgi şairin öz xalqına qarşı duyduğu ülvi, bəlkə də ilahi məhəbbətlə düz mütənasibdir. Məxdumqulu türkmən və türk xalqlarının ən yaxşı poetik ənənələrini özündə birləşdirdiyi və təcəssüm etdirdiyi kimi, xalq da ona olan sevgisini ana südü ilə əmmiş, öz qan yaddaşında və genlərində daşıyaraq əsrlərdən-əsrlərə, nəsillərdən-nəsillərə ötürmüşdür. * * *
Məxdumqulu Fəraqi 1733-cü ildə Türkmənistanın Ətrək vilayətində Kümbəzhovuzun şərqindəki Hacıqovşan adlı yerdə, başqa bir məlumata görə, Qızılbayır (indiki Şarlavuk) obasında türkmən ədəbiyyatının klassiki Dövlətməmməd Azadinin (1700-1760) ailəsində dünyaya gəlmişdir. Öz dövrünün bilgili alimi və vətənpərvər şairi olan Azadi «Vəzi-Azad», «Hekayəti-Cabir Ənsar», «Münacat», «Behiştnamə» adlı məsnəvilərin müəllifi kimi məşhurdur. Məxdumqulu ilk təhsilini evdə öz atasından almış, daha sonra qonşuluqda yerləşən Qızılayaq kəndindəki İdris Baba məktəbində oxumuşdur. Burada təhsilini başa vurduqdan sonra atası onu Buxaradakı məşhur Kökəltaş mədrəsəsinə göndərmişdir. Məxdumqulu bu təhsil ocağında dövrünün tanınmış xocalarından dərs almış, başda Quran olmaqla ilahiyyat elmini, həndəsə, hesab, nücum, tarix, coğrafiya və tədris proqramına daxil olan digər fənləri dərindən öyrənmişdir. O, ədəbiyyata və dilə xüsusi maraq göstərərək Şərq ədəbiyyatı klassiklərini ciddi mütaliə etmiş, Xoca Əhməd Yəsəvi, Füzuli, Nəvai, Nəsimi, Hacı Bəktaş Vəli, Yunus İmrə, Nizami, Hafiz, Xəyyam, Cami, Dəhləvi kimi şairlərin yaradıcılığını mənimsəmiş, cağatay, ərəb və fars dillərinə mükəmməl şəkildə yiyələnmişdir. Bütün bunlar gənc Məxdumqulunun bir şair və ozan kimi yetişməsində mühüm amil olmuşdur. Məxdumqulu Buxarada nəqşibəndi ordeninə ciddi maraq göstərmiş, bu ordenin şeyxi Bəhaəddin Nəqşibəndinin yaratdığı sufi məktəbinin güclü təsirinə məruz qalmış, şeyxin «Dilin yar ilən, əlin kar ilən olsun» şüarını öz həyatının və sənətinin əsas kredosu, mayası və mənası kimi qəbul etmişdir. Daha sonra Məxdumqulu həmin dövrdə Orta Asiyada ən nüfuzlu təhsil müəssisəsi sayılan «Şirqazi» mədrəsəsinə daxil olmuşdur. Elmə, təhsilə, mədəniyyətə böyük önəm verən Xivə hökmdarı Şirqazi xanın (1715-1728) əmri ilə qurulan bu mədrəsə öz dövrünün universiteti hesab edilirdi. Buxara mədrəsəsinin məzunu olan Məxdumqulu burada daha münbit elmi-ədəbi mühitə düşmüş, Şərqin böyük alimlərindən Fərabinin, Biruninin, ibn Sinanın, əl-Xarəzminin, Mənsur Həllacın, Qəzalinin, Zəməxşərinin, Nəiminin, Bəyazid Bistaminin və başqalarının elmi-fəlsəfi irsi ilə tanış olmuş, ədəbiyyat sahəsindəki biliklərini daha da təkmilləşdirmişdir. «Şirqazi» mədrəsəsində ali təhsilini başa vuran Məxdumqulu öz doğma yurduna dönmüşdür. Üç il «məkan tutub duzunu yediyi», dərin bilik və böyük mənəvi sərvət qazandığı «qızıl qapılı» mədrəsəni ömrü boyu unutmamış, ona vida şeiri də həsr etmişdir:
Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|