Ramiz ƏSKƏr türk xalqlari əDƏBİyyati oçerkləRİ-1 Bakı – 2011

Deyim göyün qoy beşinci qatından,

Adı Rətqə, əsli qızıl-altından,

Fəriştəsi vardır hüri sifətli,

Böyükləri vardır Səftayıl adlı.
Altıncı qat asman çıxmasın yaddan,

Adı Dəfnə, əsli sarı yaqutdan,

Fəriştəsi vardır vildan surətli,

Böyükləri vardır Əbayıl adlı.
Soran yeddinci qat göydəki sirdən,

Adı Əcibədir, asmanı nurdan,

Fəriştəsi vardır adam surətli,

Böyükləri vardır Nurbayıl adlı.
Yerdə, asimanda olan səriştə,

Nizam verənləri bu dörd fəriştə:

Mikayıl, İsrafil, Əzrayıl adlı,

Dördüncüsü vardır Cəbrayıl adlı.
Məxdumqulu, faş eyləsən sirrin həm,

Yiyəsi var dəryanın həm, yerin həm,

Yerin bəyi olsun Sərsayıl adlı,

Dəryalar böyüyü Qərqayıl adlı.
«Onda var» adlı şeirdə isə Məxdumqulu yerin yeddi qatını təs­vir etmişdir. Burada da heyrət ediləcək dərəcədə çoxlu məlu­mat var­dır. Şairin verdiyi bilgiyə görə, birinci qatın adı Rəmka, ikin­ci­nin adı Hül­da, üçüncü­nün adı Arxayi-Afaqdır. İlk qatda sərt, şid­dətli yel­lər əsir, ikinci qatda bö­yük əqrəblər, dəvə boyda bövlər, üçüncü qat­da dağ­­dan böyük ənqurlar bidinləri gözləyir. Hürpa adlı dördüncü qatda xurma ağa­cı boyda dişləri olan ilanlar məskundur, Səlman zəmin, Sic­cin və Qə­ri­bə ad­la­nan qatlarda da münafiqlər üçün dürlü əzablar mövcuddur.

Şairin «Durubdur» adlı şeirində dünyanın, çərxi-fələyin gər­­di­şi, sual olunmaz hikmətlər, sirri-xudalar və bunların poetik təcəs­sü­mü ilə qarşı­laşı­rıq:

Bir çürük qoz ilə cahan cövhərin

Ol nə qumarbazdır ütüb durubdur...
…Nə anadır, ölməz, itməz, qarımaz,

Öz balasın özü udub durubdur.
…Nə saqidir, piyaləsin yürüdür,

Bir əli boğazdan tutub durubdur.
…Cahan üzün tutmuş bir qüdrət ilan,

Quyruğu başından ötüb durubdur.
…Yenə bir qüdrət var, yeddi kəlpəzə,

Ol böyük ilanı udub durubdur.
Müəmma dolu bu cür misralara, bəndlərə Məxdumqu­lu­nun di­gər şa­irlərlə deyişmələrində, yaxud kimə ünvanladığı bəlli olma­yan bəzi şeirlə­rində də rast gəlirik. Onun Məğrubi, Durdu şair, Zünubi, Oraz xan və başqaları ilə deyişmələrində dərin dini bilgi­lərlə dolu bu tipli müəmmalar heç də az deyil.

«Axır zaman olar», «Axır zaman gələr», «Kürs çı­xar», «Aman hey», «Çı­xar», «Törər», «Bəyan gələr», «Əmri-xan gələr» və digər şe­irlərində Məxdumqulu dün­ya­nın sonu, Dəccalın zühuru barədə da­nışır. Dünyanın sonu ilə əlaqədar islami təsəvvürləri əks et­dir­məsi ba­xımından «Xa­rab eylər» şeiri xüsusilə maraqlı­dır. Hə­min şeir­də bə­zi şəhər və ölkələrin aqi­bəti, nədən xarab olacağı aşağıdakı kimi gö­s­tə­rilmiş­dir:

Bəlxi zülüm dərdi, Nişapuru daş,

Əmman şəhrin dərya, Bəsrəni atəş,

Mədinəni aclıq, Məkkəni həbəş,

Herat, Qəndəharı mar xarab eylər.
Rum şəhrin eyləyər ildırım xarab,

Yəməni hülac yıxar, Mosulu əqrəb,

Kufəni türk pozar, Bağdad şəhrin ab,

Reyi də dəlinib, yer xarab eylər.
Səmərqəndi qıbti ağlar, bəy basar,

Buxaranı nan qıtlığı, türk basar,

Səraxsı mərg pozar, Mərvi qum basar,

Şirazı türk, çayan, mur xarab eylər.
…Bulğarın şəhrini ol urus alar,

Urusu Dəccalla nar xarab eylər.
…Mehdi yerdən çıxar, İsa asmandan,

Dəccalı ol iki ər xarab eylər.
Məxdumqulunun dini şeirləri bölməsinə yekun vurarkən onun çox mükəmməl dini təhsil almış olduğunu və qazandığı bi­likləri öz poe­ziya­sında ustalıqla əks etdirdiyini bir daha vur­ğu­la­maq la­zımdır. İşin orijinal tərəfi odur ki, türkmən ədəbiy­yatında Məxdumquludan nə əvvəl, nə də sonra bu cür yüksək səviyyəli di­ni şeirlər yaza bi­lən şa­ir olmamışdır. Şüb­həsiz ki, bu cür gözəl əsərlər yaratmaq üçün də­rin bilgi ilə ya­na­­şı böyük təqva, inanc və etiqad, başlıcası isə parlaq is­tedad lazım­dır. Məx­dumqu­ludan şəxsi planda bəzi şeyləri əsirgə­yən tale bunları ona ar­tıqlaması ilə əta etmışdir.