Raqamli mobil aloqa

10.1.1. Radioaloqa tranking tizimiga qo‘yiladigan
asosiy talablar
Tranking radioaloqa ko‘rsatiladigan xizmatlarning xilma-xilligi 
bilan tavsiflanadi (xarakterlanadi), shuning uchun u quydagi ta-
lablarga javob berishi kerak:
1. Tayinlangan xizmat zona doirasida aloqani ta’minlash;
2. Harakatlanuvchi abonentning qayerdaligi to‘g‘risida ma’lu-
mot bo‘lmagan taqdirda aloqa o‘rnatish ehtimolli darajasining 
yuqori bo‘lishi;
3. Turli guruh abonentlarining o‘zaro birgalikda ishlash im-
koniyati;
4. Aloqa xavfsizligi;
5. Talab qilingan xalaqitbardoshlik;
6. Nutq signallarini qabul qilishdagi yuqori sifatliligi;
7. Chastotalar polosasidan foydalanish samaradorligi;
8. Mobil stansiyaning kam energiya iste’mol etishi;
9. Aloqani operativ boshqarish tezligi, shuningdek boshqaruvni 
har xil darajada ta’minlash, sirkulyar aloqa imkoniyati, aloqani 
markaziy boshqaruv orqali ta’minlash, aloqa kanallarini prioritetli 
ajratilish imkoniyati.

---

165
Berilgan yuqori ehtimolli xizmat doirasida aloqa bilan ta’min-
lash, abonentning qayerda bo‘lishidan qat’iy nazar aloqaga kirish 
qulayligini takomillishtirish va ajratib chiqarilgan qabul qilish-uza-
tish stansiyalari va turli radiotranslyatorlardan foydalanish yo‘li 
bilan amalga oshiriladi.
Tizimda aloqa xavfsizligi uzatilayotgan xabarlarni shifrlash va 
kalitli maskirovka qilish yo‘li bilan ta’minlanadi. Bundan tashqa-
ri, aloqani o‘rnatish abonentlarni autenfikatsiyalash va abonent 
stansiyalarini identifikatsiyalash tartiblari orqali amalga oshiriladi. 
Abonentlar gruppasi birga ishlashi uchun, ya’ni “har kim har kim 
bilan” shifrli tamoyili bo‘yicha radioso‘zlashuv uchun umumiy 
chastotali diapazon, umumiy kalitlar va maskirovkalar qo‘llaniladi.
Xalaqitga chidamlilikni oshirish uchun analogli tranking tizim-
lari o‘rniga kodlashtirish va aralashtirish usullarini qo‘llashga im-
kon beruvchi uzatishning raqamli usullari tatbiq qilinadi. Bundan 
tashqari, radiotraktlarning kanallarida yuzaga keladigan o‘zgarish-
larga moslashtirish uchun ularni fazoviy va chastotaviy ajratib joy-
lashtirish qo‘llaniladi.
Analogli tizimlarda, qabul qilinayotgan nutq signallari tushu-
narlilik sifatining yuqoriligi quyidagi standart usullari bilan 
ta’minlanadi: modulyatsiya turini ratsional tanlash, modulya-
tor va demodulyatorlarning tuzilish tartibi, yuqori sifatli akus-
tik o‘zgartirgich va boshqalardan foydalanish. Raqamli tizimlarda 
yuqori sifatni ta’minlashda tezligi 9.6 kbit/s ARO‘ga moslashgan 
deltamodulyatordan foydalaniladi va CELP va VSELP rusum-
li nutq o‘zgartiruvchi moslama qo‘llanganda o‘zgartirish tezligi 
4.8 kbit/s tashkil qiladi. 
Ma’lumki, ko‘p sonli foydalanuvchilar orasida kam sonli kanallar-
ni avtomatik va dinamik taqsimlash amali “tranking” (“TRUNK-
ING”) deb ataladi. Tranking aloqani amalga oshirishning bo‘sh alo-
qa kanalini qidirishga turlicha yondoshishga asos langan ikkita asosiy 
tartibi mavjud. Birinchi holatda bo‘sh kanalni qidirish va chaqiriqni 
uzatish abonent stansiyasi tomonidan butun ajratilgan chastotalar 
diapazoni bo‘yicha band bo‘lmagan kanalni skanerlash yo‘li bilan 

---

166
amalga oshiradi. Ikkinchi holatda qidiruv singari operatsiya tranking 
tizimning boshqaruv quyi tizimi tomonidan amalga oshiriladi. 
Aloqaning tranking tizimida boshqaruv kanali bo‘lmaganda 
“Trank”ning barcha vazifalari abonentlik radiostansiyaning zimma-
siga yuklanadi. Bunday sharoitda bog‘lanish so‘ralganda abonentlik 
radiostansiya bo‘sh kanallar mavjudligini, yaqin atrofda joylashgan 
retranslyator holatini va chaqirilayotgan abonentning tayyorligini 
bilmaganligi uchun tizimning barcha radiokanallarini birin-ketin 
skanerlaydi. Agar chaqirilganda “band” signali olinsa, butun tizim-
ning holati to‘g‘risida xulosa chiqarish mumkin emas. Barcha kanal-
lar band. Tizimda abonent qayd qilinmagan yoki tayanch stansiya-
da elektr energiyasi o‘chirilgan (nosoz) bo‘lishi mumkin. Yagona 
yo‘l takroriy terishdir. Bo‘sh kanal topilgandan so‘ng uni egallaydi, 
shundan so‘ng retranslyator abonentning chaqiruv signalini efirga 
uzatganda javob berilsa, unda aloqa seansi tashkil qilinadi. Bog‘la-
nishning o‘rtacha vaqti bir sekunddan bir nechta sekundgacha bo‘lib, 
u tizimdagi kanallar soniga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun band 
bo‘lmagan kanalni qidirishning bu usulidan ko‘p bo‘lmagan (5–8) 
sonli aloqa kanallarida foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Bunday boshqaruv kanalsiz tranking tizimlaridan biri Amerika-
ning 1992-yilda taqdim qilingan Smar Trunk Sustems – Smar Trunk 
firmalari tizimidir. Bu tizim ishlatilishi sodda va xizmat ko‘rsatilishi 
nisbatan arzon bo‘lgan bir zonali radio-radiotelefon aloqasidir. 
Shu bilan birga yuqori texnik parametlarga ega bo‘lgan Smar 
Trunk tizimi muvaffaqiyatli rivojlandi va ancha murakkab va qim-
mat tizimlar bilan bir qatorda keng joriy qilindi.
Boshqaruvning zamonaviy tranking tizimlarida aloqa kanalla-
rining bandligini tezkor tahlil qilish orqali, tarmoq ishini to‘liq 
boshqarishni amalaga oshirishga maxsus kanal qo‘llaniladi. Bun-
day holatda aloqani o‘rnatish vaqti sezilarli darajada qisqaradi.
Tranking aloqa tizimida, alohida boshqaruv kanaldan foydala nish 
kelajagi bor (perspektivli) deb hisoblanadi, lekin bunday kanalni 
tashkil qilish bo‘yicha hali standart mavjud emas. Shuning uchun 
turli firmalar qurilmalarni mustaqil ravishda ishlab chiqarmoqdalar.

---

167
Birinchilar qatorida, 70-yillarda AQSHda, EF.Johnson CO 
firmasi tomonidan harakatdagi radioaloqaning analog tranking 
tizimi ishlab chiqib, u boshqaruv signallarini uzatish uchun nutq 
signali chastota spektrining pastki qismida joylashgan tovush-
li chastotali axborot polosasidan foydalandi. Mazkur tizimda 
boshqaruv signallar uzluksiz aloqa seans davomida nutq signal-
lari bilan baravar uzatiladi. Eng avvalo, EF.Johnson CO firmasi 
tomonidan ishlab chiqarilgan harakatdagi radioaloqa tranking 
tizimida aloqa kanallarini mantiqiy boshqaruv bitta zona yoki 
tarmoq (LTR) doirasida amalga oshirilgan. Keyinchalik analogli 
ko‘p tarmoq (Multi-Net) tizimlari (10.4-rasm) ishlab chiqilib, 
qayd qilingan kanallar bilan aloqa tarmoqlarini ham hisobga ol-
gan holda ularda bitta zonadan bir nechta tarmoqlarni ushlab 
turish va boshqarish mumkin bo‘lgan.
Retranslyatorlar
Multi-Net
8615/55
Multi-Net
RNT
PSTN (PABX)
boshqarish paneli
boshqarish paneli
uzoqlashtirilgan
boshqarish
terminali
uzoqlashtirilgan
boshqarish
terminali
tizimni
boshqarish 
moduli
RNT
SMM
LTR
8600/05/10/15/20
COWV
8600/05/15/20
turg‘un kanal
LTR