Referat elmi rəhbər : Dos. M. A. Rzayev tələbə : D. Xudiyev baki-2013 plan: Giriş

Vergi Bəyannaməsində cəmiyyət üzvləri özlərinin illik gəlirləri və xərcləri haqqında vergi orqanlarına hesabat təqdim edirlər. Bu Bəyannaməni əsasən kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olanlar, əsas iş yerindən kənarda məşğul olanlar, sərbəst əmək fəaliyyəti ilə məşğul olanlar və s. təqdim edirlər. Əsas iş yerindən başqa yerdə məşğul olmayanlar, Bəyannamə təqdim etmirlər.
Müasir vergi sisteminin yenidən qurulması ziddiyyətli xarakter daşıyır. Vergi stimullaşması iqtisadiyyata, inflya- siyanın sürətinin azaldılmasına müsbət təsir göstərir. Lakin işsizlik, stuasir, böhranları, ekoloji böhranlar kimi mənfi hallar qalmaqdadır. Bütövlükdə qeyd etmək olar ki, hər bir dövlətin vergi sistemi müxtəlif məqsədli, çoxsaylı, cürbə-cür vergilərdən ibarət mürəkkəb mexanizmdir.

Lakin, bir ölkənin vergi sistemi, digər ölkənin vergi sistemindən daha səmərəli olur. Sistemin keyfiyyətini qiymətləndirmək üçün, adətən, aşağıdakı meyarlardan istifadə olunur:

- İqtisadi neytrallıq vergi sisteminin səmərəliyini əks etdirir. Bu meyarın köməkliyi ilə vergilərinin istehlakçı və istehsalçıların bazar davranışına, həmçinin, resurslarının bölgüsünün səmərəliyinə təsiri qiymətləndirilir.

- Təşkilati sadəlik vergi sisteminin işlənməsinə, o cümlədən, vergilərin yığılmasına xərcləri müəyyənləşdirir.

- Öhdəliklərinin bərabərlikləri müxtəlif iqtisadi vəziyyədə olan vergi ödəyicilərini onların anadangəlmə keyfiyyələrinə görə deyil, faliyyətlərinin nəticələri ilə bağlı müəyyən meyarlara görə differansiasiyasını nəzərdə tutur.

Müxtəlif ölkələrin müxtəlif dövrlərdə həyata keçirdikləri iqtisadi siyasətin tərkib hissələrindən biri də vergi siyasətidir. Vergi siyasəti dedikdə, vergi dərəcələrinin və vergi alınma səviyyəsinin dəyişdirilməsi, vergi üzrə güzəştlər, amortizasiya ayırmalarının sürətləndirilməsi və s. nəzərdə tutulur. Dövlət özünün vergi siyasəti vasitəsilə təkrar istehsal prosesinin fazalarına, iqtisadiyyatda quruluş dəyişiklərinin həyata keçirilməsinə, elmi-texniki tərəqqinin sürətlənməsinə təsir göstərir. Buna görə də vergiqoymada vergi dərəcəsinin həcmi böyük rol oynayır.

Vergi dərəcəsi – hər bir vergi obyektinə görə (əmək haqqının, daşınmaz əmlakın hər bir vahidinə düşən verginin miqdarı) hesablanan vergi ayırmalarının kəmiyyətidir.
Fiskal siyasət – dövlət xərclərinin vergilər va­sitəsilə tənzimlənməsi əsasında, ölkədə məşğulluq və infl­yasiya proseslərinin nizamlanması məqsədilə höku­mətin həyata keçirdiyi müəyyən tədbirlər sistemidir. Bu siyasət dövlət büdcəsinin gəlir hissəsinin yerinə yetiril­məsi üçün vergi dərəcələrində konkret şəraitin tələblə­rinə uyğun dəyişikliklər edilməsini nəzərdə tutur. Fiskal siyasət üsul­ları ilə dövlət iqtisadi proseslərə müdaxilə edir və büdcə gəlirlərinin toplanmasına təsir göstərir. Bu siyasət bütöv­lük­də dövlətin gəlir və xərclərini əhatə edən tədbirlər sis­temi kimi səciyyələndirilir.

Fiskal siyasətin nəzəri əsasları C.M.Keyns tərə­fin­dən işlənib-hazırlanmış və onun məktəbinin nüma­yən­də­lə­ri tərəfindən sonralar daha da təkmilləşdirlil­miş­dir. Onlar cəmiyyətdə məcmu tələblə məcmu təkli­fin qarşılıqlı tən­zim­lənməsində, dövlətin rolunun mühüm əhəmiyyətə ma­lik olduğunu göstərmişlər. Öz fiskal siyasətləri ilə müx­təlif ölkələrin hökumətləri çalışırlar ki, milli iqtisadiyyatda gəlirlərlə vergilər arasında müəyyən bir əlaqələndirmə, yaxud tənzimləmə olsun, habelə bu proseslər dövlət sə­viy­yəsində idarə edilsin. Fiskal siyasətin ölkə iqtisadiyyatının konkret tələb və imkanlarına əsaslanaraq həlli yollarının axtarılması, bir tərəfdən büdcədə balanslaşdırma yarat­ma­ğa imkanlar açır, digər tərəfdən isə bu siyasət vasitəsilə makroiqti­sadi səviyyədə balanslaşdılırmaya yönəldilmiş səyləri gücləndirir. Bu siyasət, dövlət xərcləri ilə dövlət gəlir­ləri arasında iqtisadi inkişafın sabitliyini təmin etmək baxımından mühüm rol oynayır.

Dövlətin fiskal siyasətinin əsas vasitələri kimi qa­nunvericilik əsasında fəaliyyət göstərən vergi dərəcə­ləri və gömrük tariflərinin dəyişdirilməsindən, onların sayının və konkret növlərinin genişləndirilib-məhdud­laş­­dırıl­maşın­dan, yaranmış konkret vəziyyətdən asılı olaraq, dövlətin müx­təlif təyinatlı xərclərinin istiqamət­lə­rinin cəmiyyətin ümumi mənafe, habelə inkişafının daha mühüm prob­lem­lərinin həllinə yönəldilməsində istifadə olunur.

Fiskal siyasətin mahiyyəti və onun həyata keçi­ril­məsi haqqında iqtisadi

nəzəriyyədə müxtəlif fikirlər, fərqli mövqelər vardır. Keynsçi istiqamətinin tərəfdar­ları, ölkə­nin iqtisadi inkişafını irəlilətmək üçün sə­­mərəli tələb yara­dılmasının zəruri olduğunu əsaslan­dır­ma­ğa çalış­mış­lar. Bu yolda onlar məcmu tələbə və is­teh­salın real həcminin art­ma­sına mane olan vergilərin tədricən ixtisar olunmasını irə­li sürürlər. Onların fik­rincə, ölkədə vergilərin artırıl­ma­sı son nəticə etibarilə şirkətlərin və əhalinin sərəncamında qalan gəlirlərin azal­masına, deməli, məcmu xərclərin, məh­sul bura­xı­lışının, məşğulluğun səviyyəsinin aşağı düş­məsinə sə­bəb olur.

«Təklif iqtisadiyyatı» nəzəriyyəsi tərəfdarları isə ölkədə vergilərin azaldılması və onun dərəcələrinin aşağı salınmasına dair dövlətlərin fiskal siyasətinə baş­qa bir möv­qedən yanaşaraq göstərirlər ki, əksinə vergi­lərin en­məsi xəttinin həyata keçirilməsi, məcmu təklifin artmasını təmin edən amil rolunu oynayır. Çünki ölkədə vergi yü­künün azaldılması tədbirləri gəlirlərin artma­sına səbəb olduğundan: a) əhalinin yığımının (əmanət­lərinin) həcmini genişləndirir; b) biznes-sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olanlar üçün əlverişli investisiya şəraiti yaratdığından, onların mənfəətini artırır. Nəticə etibarilə, vergilərin azal­dıl­ması meyli iqtisadiyyatın və milli gəlirin artmasını tə­min edir. Beləliklə, istehsalın və gəlirlərin artması prosesi nəinki vergi ödənişlərini aşağı salır, əksinə vergi dərə­cə­lərinin azalması meyli, bu işin normal təşkili sayəsində dövlət büdcəsinə əlavə vəsait gətirə bilir. Bu səbəb-nəticə xarakterli hadisə ABŞ iqtisadçısı A.Lafferin tədqiqat və araşdırmaları nəticəsində müəyyən olunduğundan, «Laf­fer effekti» adlanır.

Dövlətin iqtisadi siyasətinin və həyata keçirdiyi təd­birlər sisteminin məntiqi nəticəsi kimi formalaşıb, onun tərkib hissəsi sayılan fiskal siyasət xətti, ölkə iqtisa­diy­ya­tında nisbi ümumi sabitlik, iqtisadi artım, işgüzar fəal­lıq yaratdığı kimi, eyni zamanda tamamilə başqa nəti­cə­lərə gətirib çıxara bilər. Müxtəlif ölkələrin, o cümlədən də istər yüksək inkişaf etmiş dövlətlərin, istərsə inkişaf et­məkdə olan ölkələrin, nəhayət postso­sialist-postsovet mə­ka­nında formalaşmış və keçid döv­rünü yaşamış yeni müs­təqil dövlətlərin təsərrüfat həyatı təcrübəsi bunu təsdiq edir.

Bütün dövlətlər üçün səciyyəvi olan fiskal siya­sət vasitəsilə yaradılan pul və maddi fondlar ölkənin müva­fiq hakimiyyət orqanlarının daxili-xarici vəzifələ­rini yeri­nə yetirməsinin mühüm şərtidir. Fiskal (büdcə-vergi) siya­səti dövlət xərclərinin və vergilərin dərəcələ­rinin dəyiş­diril­­mə­si yolu ilə ölkənin təsərrüfat həyatının tənzimlən­məsi sis­te­midir. İqtisadi qeyri-sabitliyin, inki­şaf templəri­nin da­vam­lılığının, əhalinin məşğul­luğu­nun təmin edilmə­si­nin, inflyasiyanın nəzarətdə saxlanma­sının tənzimlənməsi məq­sədlərinə yönəldilən fiskal siya­sətin: diskret və avto­ma­tik kimi iki tipi vardır. Dövlətin mülahizəsinə və iqti­sadi siyasətinə uyğun ola­raq həyata keçirilən çevik, fəal, də­yişkən fiskal siyasət - diskret tip adlanır. Fiskal siyasə­tin avtomatik tipi isə passiv xarakter daşıyaraq, vergi dərə­cələrinin sabitliyi şəraitində iqtisadiyyatda baş verən təbii yüksəliş-enmə­lərlə bağlıdır. Ona görə də fiskal siyasətinin bu tipi, eyni zamanda prosesin öz-özünü tənzimləməsi, əv­vəl­cə­dən müəyyənləşmiş, yaxud qeyri-diskret hal kimi xa­rakterizə olunur.

Fiskal siyasətin diskret və avtomatik tiplərinin səciyyəvi cəhətlərini aşağıda verilən sxemdən görmək olar: