Referat fakültə: Beynəlxalq Münasibətlər və Regionşünaslıq Kafedra: Avropaşünaslıq Kurs: 2-ci kurs Qrup: 204

5)Polşa-Rusiya münasibətlərində ziddiyətlər və ortaq maraqlar
Rusiya ilə Polşa tarixdə iki düşmən qardaş olaraq xatırlanır. Slavyan irqinin bu iki əhəmiyyətli nümayəndəsi əsrlərdir davam edən bir qarşıdurmanın içindədirlər. Xristianlığın Ortodoks etiqadına mənsub olan ruslarla, Katolik məzhəbinə bağlı olan polşalıların qarşıdurması əsrlərdir ki, davam edir. Rus dövlətinin Moskva knyazlığı ətrafında mərkəzi bir güc kimi meydana gəldiyi illərdən bəri davam edən qarşıdurmaya söykənən əlaqələr bu gün qurulacaq olan əlaqələrə də təsir edəcək qədər ciddi bir iz buraxmışdır. Rusiyanın genişlənmə siyasətini tətbiq etdiyi hər dövrdə ilk hədəf alınan ölkələrdən biri Polşa olmuşdur. Eyni şəkildə Rusiyanın daxili böhranlar və ya döyüşlərlə məşğul olduğu dövrlərdə də Polşada Rusiyanı zəiflədəcək strategiyalar gündəmə gəlməkdə idi. Ruslar Polşaya hər yürüşlərində burada yaşayan xalqı ruslaşdırmaq və Ortodoks məzhəbinə daxil etmək üçün səy göstərərkən, polşalılar da rusları geri çəkdikləri hər dövrdə öz sərhədləri daxilində yaşayan digər Slavyan millətlərini polyaklaşdırmaq üçün səy göstərirdilər.

Ölkə torpaqlarının böyük bir qisiminin itirilməsinə səbəb olan 18-ci əsrdəki döyüşlər və 2-ci Dünya Müharibəsindən sonra Polşanın Sovet hakimiyyəti altına düşməsi polşalıların yaddaşında Rusiyanı və rusları işğalçı bir imiclə tanıtmışdır. Polşada hər nə qədər qan bağından yola çıxaraq Rusiya ilə birlikdə hərəkət edilməsi və geopolitik olaraq Rusiyanın yanında yer alınmasının lazım olduğunu müdafiə edən siyasətçilər olsa da, ictimaiyyətin qənaəti bundan ibarətdir ki, Rusiyanın Polşanın tarixini ağrı və qan ilə formalaşdırmışdır.

Müasir Rusiya-Polşa münasibətlərində əsas problemlər əsasən aşağıdakılardan ibarətdir:
Bunlar arasında əsas problemlərdən biri iqtisadi ziddiyyətdir. Hamımıza məlumdur ki, Rusiya və Polşa arasında olan ticarət müharibəsi iki ölkə arasında olan münasibətlərə mənfi təsir göstərmişdir, xüsusilə də, Rusiya-Avropa İttifaqı danışıqlarına Polşanın veto qoyması da vəziyyəti kəskinləşdirən amillərdən hesab olunur. Lakin ticarətlə bağlı mübahisələr siyasi nöqtəyə gəlib çatmamışdır.

Bununla belə, Polşa Rusiyanın Ümumdünya Ticarət Təşkilatına daxil olması prosesini yavaşlatan təqsirli hesab olunan ölkələr arasında iştirak etmir. Polşanın bu məsələ ilə bağlı mövqeyində ABŞ-ın təsirinin olması güman edilirdi. Bundan əlavə, dövlət başçısı Jaroslaw Kaçinski demisdir ki, iqtisadi ziddiyyət ciddi siyasi nəticələrə gətirib çıxara bilər.

Daha mürəkkəb siyasi və iqtisadi məsələ isə bir tranzit ölkə kimi Polşanın rolunun azalması məsələsidir. Buna səbəb Rusiya və Almaniya arasında Şimali Avropa qaz kəmərinin tikintisinə olan cəhdlərdir. Lakin, bu layihə Rusiya, Almaniya və ən böyük Alman qaz şirkətlərinin maraqları birgə nəzərə alınmaqla həyata keçirilir.

Bundan əlavə, boru kəmərinin yalnız Polşanın tranzit statusun tam aradan qaldırılmasına deyil, həm də qaz təchizatı marşrutlarının diversifikasiyasına xidmət edir. Bundan başqa, bu yaxınlarda "Qazprom" şirkəti Beltransgaz sahibləri ilə bu layihədə iştirak etmək üçün saziş imzalayıb. Digər bir məsələ də, Polşanın NATO-ya üzvlüyə can atması idi. Bu təkcə Polşanın istəyi ilə bağlı deyildi. NATO isə təkcə Polşanın deyil, digər post-sovet ölkələrinin də Rusiyanın təsirindən çıxıb Avropaya inteqrasiyasında maraqlı idi.

Son illərdə praqmatik bir xarici siyasət yeritməyə çalışan və xüsusilə enerji siyasətini həyata keçirmək üçün ətrafındakı ölkələrlə yaxınlaşma səylərini gücləndirən Rusiya üçün Polşa əhəmiyyətli bir ölkə sayılmaqdadır. Bölgənin ən böyük dövləti olan və başda Ukrayna olmaq üzrə Baltik ölkələri ilə möhkəm əlaqələr yaradan Polşa Rusiyanın Avropa ilə qurduğu əlaqələrdə kritik bir əhəmiyyətə sahibdir. Polşa rus təbii qaz qaynaqlarının Avropaya ötürülməsində çəkilməsi nəzərdə tutulan boru kəmərlərinin proyektlərində vasitəçi ölkə olaraq iştirak etmək istəyir. Daha əvvəl, Şimal Axın xəttinin Yamal-Avrupa qismi Polşa torpaqlarından keçmişdi. Baltik dənizindən Almaniyaya uzanacaq xətdə Polşanın əsas vasitəçi olmaması isə bu ölkə səlahiyyətlilərini narahat edir və özlərinin də hesaba qatılacaqları alternativ bir proyektin inkişaf etdirilməsinin daha uyğun olacağı mövzusunda rus tərəfini razı salmağa çalışırlar. Rusiyanın bu təklifə müsbət yaxınlaşmaması da polşalıları hirsləndirən əhəmiyyətli ünsürlər arasında sayıla bilər.

Son zamanlarda Rusiya-AB əlaqələri qiymətləndirərkən tərəflər arasındakı enerji alverinə söykənən problemlər vurğulanır. AB-in xüsusilə təbii qaz mövzusunda Rusiyadan olan asılılığı və Rusiyanın da sahib olduğu enerji qaynaqlarından doğan gücünü siyasi təsirə çevirmə cəhdi nəzərə alındığında bu mövzunun ön plana çıxması təbii hesab olunur. Ancaq bu məsələ, tərəflər arasında başqa problemlərin olmadığı mənasına gəlmir. Enerji məsələsiylə əlaqədar olaraq Rusiyanın AB-in yeni üzvlərindən Polşa ilə aralarında mövcud olan və 2006-cı ilin son aylarından etibarən daha da gərginləşən problemlərin Rusiya-AB əlaqələrinə əks olunması gündəmdə olan problemlər arasındadır. Rusiya-Polşa-AB arasında mövcud olan problemin təməlini, Rusiyanın heyvan sağlamlığı standartlarının aşağı səviyyədə olmasını əsas gətirərək, Polşanın əvvəl süd məhsulları, sonra ət və ən sonunda da əkinçilik məhsulları ixracına qəti olaraq qadağa qoyması olmuşdur. Zaman keçdikçə Polşanın israrına baxmayaraq Rusiya qadağanı qaldırmamış, buna qarşılıq Polşa da Komissiyaya Rusiya ilə yeni Ortaqlıq və Əməkdaşlıq Paktı müzakirələrinə başlamasına müxtəlif şərtlər qarşıya qoyaraq veto hüququndan istifadə etmişdi. Polşa Rusiyanın tətbiq etdiyi ixrac qadağasını aradan qaldırmasını, Polşanı heçə sayaraq Baltik Dənizindən Almaniyaya gedən təbii qaz boru xəttinin inşası proyektini dayandırmasını istəyirdi.

AB-in yeni üzvlərindən biri olan Polşanın bu rəftarı, əslində yalnız Rusiyaya olan qəzəbinin deyil, tam üzv olmamışdan əvvəl Avropa Birliyi ilə yaşadığı problemlərin nəticəsi idi. Hansı ki Polşa qərara veto qoyarkən bu vəziyyəti açıqca dilə gətirmiş və AB daxilində yeni üzvlərin problemlərinin göz ardı edildiyini və yeni üzvlərə ‘ikinci sinif ölkə' rəftarı edildiyini irəli sürmüşdü. Polşa ixracat qadağasının səbəbini qəti olaraq Rusiyanın irəli sürdüyü sağlamlıq standartları ilə əlaqədar olmadığını bildirmiş və qadağanın tamamilə siyasi səbəblərlə, xüsusilə də Polşanın Ukraynadakı ‘Məxməri İnqilaba' vermiş olduğu dəstəkdən ötrü cəzalandırmaq məqsədi daşıdığını irəli sürürdü.

AB ilə əlaqələri getdikcə güclənən Polşanın Rusiyaya öz gücünü xatırlatmanın zamanı gəlmişdi. Rusiya çox əhəmiyyətli bir faktoru gözdən qaçırırdı. AB-in hər hansı bir ölkə ilə edəcəyi hər hansı bir razılaşmanın (iqtisadi və ya siyasi məzmunlu) müzakirələrinin başlaya bilməsi üçün Komissiyaya üzv ölkələrin ‘səs çoxluğu ' ilə razılıq verməyi lazım idi. Bir üzv ölkənin vetosu bütün müddəti dayandırmağa kafi idi. Əgər Rusiya Polşanın bu müddəti dayandıra biləcəyini əvvəldən hesab etdisə, o zaman da onsuz da əsas məqsədinin AB-i bölmək və köhnə və yeni üzvlər arasında problem yaratmaq olduğu aydın olur. Digər tərəfdən , Polşa bu şəkildə davranaraq uzun müddətdir yaşadığı problemlərdən (Polşanın son dövrdə bir çox mövzudakı millətçi çıxışları və edam cəzasını yenidən bərpa etmək cəhdi, ABŞ-la yaxınlığı) ötrü özünə yönəlmiş AB-dən gələn tənqidlərin də qarşılığını vermə fürsəti əldə etmişdi. AB-in köhnə və yeni üzvləri bərabərdir, bərabər haqlara malikdir. Ən gözlənilməyən anda, ən həyati mövzuda AB sürpriz bir veto ilə qarşılaşa bilər. AB bütün üzv ölkələrin problemlərinə köhnə, yeni, böyük, kiçik ayrım etmədən bərabər şəkildə yanaşmalı və həll etməlidir. Bunu etmədiyi təqdirdə də nəticəsinə dözməli olacaq. Polşa da AB-i bu istiqamətdə hərəkət etməsi üçün məcbur edən ən əhəmiyyətli ölkələrdən biri olacaq.

Rusiya isə Polşaya tətbiq etdiyi ixrac qadağasının ikitərəfli bir problem olduğunu irəli sürür və AB-in bu mövzuya müdaxiləsinin yolverilməzliyini bildirir. Rusiyanın bu davranışının təməlində də, Polşaya ‘AB-nin üzvü olan bir ölkə' olsa da Rusiyanın bölgədəki gücünü və köhnə ağırlığını hiss etdirmək istəyi dayanır. Bu qadağa Polşa üçün gündə 1 milyon €, ildə də təxminən 400 milyon €'luq bir itki deməkdir.

Polşa, AB çətiri altına sığınaraq Rusiyaya problem yarada bilməz. Rusiyanı bölgədə çətin vəziyyətə sala biləcək hərəkət edə bilməz. Rusiyanın Polşa ilə yaşadığı problem və AB ilə imzalanacaq yeni bir Ortaqlıq və Əməkdaşlıq Paktının müzakirələrinə başlaması qarşılığında Polşanın qarşıya qoyduğu şərtləri qəbul etməməsi AB-ə qarşı da meydan oxumaq anlamına gəlir. Rusiya tez-tez AB-in Polşa kimi bir ölkəyə təslim olmamasının vacibliyini vurğulayır. Rusiya üçün təbii ki AB ilə əlaqələrin ən az problemlə davam etməsi və yeni bir Ortaqlıq və Əməkdaşlıq Paktının imzalanması əhəmiyyətlidir, ancaq əsas məsələ AB ilə bərabər ortaq mənfəətlərini ən üst səviyyədə mühafizə edərək yola davam etməkdir. Polşanın mübarizəsinin Rusiya-AB əlaqələrini çətin vəziyyətə salacağından narahat olan AB bir tərəfdən Rusiya ilə olan həssas əlaqələrinin zərər görməməsinə, digər tərəfdən də problemli üzvü olan Polşa ilə münasibətlərin tarazlaşdırılmasına çalışır. Görünən o ki, AB Rusiyanın və Polşanın yaratdığı gərginlikdən məmnun olmamaqla, yanaşı heç olmasa hələlik Polşa ilə Rusiyanı tarazlayacaq şəkildə hərəkət etmək səyini davam etdirir və problemin böyüməsinin qarşısını almağa çalışır. Polşa həm AB-ə, həm Rusiyaya qarşı inadını davam etdirir. Rusiya AB ilə əlaqələrin tıxanmasını fürsət bilərək AB ölkələri ilə ikitərəfli əlaqələrini inkişaf etdirir.

Rusiyanın baş naziri Vladimir Putinin 2009-cu ildəki Polşaya olan səfəri iki ölkə arasında münasibətlərin yaxınlaşması baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Putinin Qdansk ziyarətinə damğasını vuran əsas məsələ 2-ci Dünya müharibəsindən əvvəl Molotov ilə Ribbentrop arasında imzalanan və Polşanı SSRİ ilə Almaniya arasında bölüşdürən razılaşma və bu razılaşmadan sonra Polşanın başına gətirilənlər olmuşdur. Polşa ictimaiyyəti bu ziyarətdən bir neçə gün əvvəl bu razılaşma səbəbiylə Polşanın Hitler tərəfindən rahatlıqla işğal edildiyini və döyüşün sonuna doğru SSRİ tərəfindən ələ keçərilməsi yolunun açıldığını izah edən nəşrlərlə işıqlandırdı. O illərdə yaşanan hadisələrdən və həyatını itirən polşalılardan ötrü Almaniyanın dəfələrlə üzr istəməsinə qarşı Rusiyanın hələ üzr də istəməyə yanaşmaması Putindən bu mövzuya münasibət göstərməsinin vacibliyini ortaya qoydu . Yalnız mətbuat orqanları deyil, respublika başçısı, baş nazir və digər siyasətçilər də fürsət tapdıqca bu mövzunu gündəmə daşıdılar və Putinlə ilk qarşılaşmalarında baş nazir Tusk tarixdə yaşanan ağrıları xatırlatdı.

Respublika başçısı Kaçinski isə xatırlamaq və xatırlatmaqla qalmayaraq verdiyi bir bəyanatda “Yəhudilər necə yəhudi olduqları üçün qətl edildilərsə, polşalılar da polşalı olduqları üçün qətl edildilər”- deyərək rusları polşalılara qarşı irqçi bir siyasət yeritməkdə ittiham etdi. Bu bəyanatlarla yanaşı, İngiltərə Xarici Işlər Naziri Milibandın "Polşalılara 2-ci Dünya Müharibəsində lazım olan dəstəyi verə bilmədiyimiz üçün çox təəssüf edirəm. Sovetlər Polşanın tarixi gedişatını baltalayan bir siyasət yeritdilər" şəklindəki şərhləri və qərb mediasının mövzuya ciddi şəkildə yer verməsi onsuz da mövcud gərginliyi kifayət qədər artırmış oldu. Xüsusilə xaricdə yaşayan polşalılara istiqamətli nəşr olunan yazılar Polşanın necə bir qorxu ilə hərəkət etdiyinin başa düşülməsinə imkan yaradır. Bu qəzet və saytlarda nəşr olunan xəbər və məqalələrin bir çoxu 2-ci Dünya Müharibəsinə aid məlumatları ehtiva edir və əsas məqsədi Rusiyanın Polşa xalqına verdiyi ağrıları xatırlatmaqdır. Polşa tərəfindən bunlar edilərkən Rusiyada mətbuat orqanları 2-ci Dünya Savaşında Polşanın Sovetlərə qarşı necə əməkdaşlıq etdiyini, Rusiyanı yıxmaq üçün nə cür planlar etdiyini gizli kəşfiyyat hesabatlarını nəşr edir və Rus ictimaiyyətinə çatdırmağa çalışır. Hər iki tərəfin də tarixdə yaşanan hadisələri qarşı tərəfi ittiham etmək üçün gündəmə gətirməsi Rusiya ilə Polşa arasında sabit əlaqələrin yaranmasına səbəb olur və iki ölkə Soyuq müharibədən sonra bir növ soyuq barış dövrü yaşayır.

Polşa 1989-cu ildə Sovetlərdən ayrılaraq müstəqilliyini qazandıqdan sonra bir neçə il ərzində Avropa Birliyi və NATO kimi Qərb ittifaqının əhəmiyyətli quruluşlarına daxil oldu. İraq müharibəsi başlayanda müttəfiq qüvvələrin sırasında polşalı əsgərlər də iştirak edirdi. Ancaq Polşa-Rusiya əlaqələrində ən böyük gərginliyə səbəb olan hadisə keçdiyimiz illərdə ABŞ tərəfindən həyata keçirilməyə başlanılan Raketdən Müdafiə Qurğularının inşası idi. Burada mərkəz ölkəsi olaraq Polşa görülürdü və Rusiya bu proyektin həyata keçirildiyi təqdirdə Polşanın nüvə hədəfi halına gələcəyini söyləyərək bu ölkəni təhdid edirdi. Çar Rusiyasının və onun ardı olan Sovetlər Birliyinin genişlənmə siyasətinin hədəfi olmaqdan heç cür xilas ola bilməyən Polşa üçün Raketdən Müdafiə Sisteminə sahib olmaq rus təhlükəsini əhəmiyyətli dərəcədə aradan qaldıracaq bir addım olaraq dəyərləndirilir. Polşalıların ABŞ-da iqamət edən qüdrətli həmyerlisi Zbigniew Brzezinski də Polşanın tarixdə çəkdiyi ağrıları bir daha yaşamamaq üçün bu sistemə sahiblənməsinin vacibliyini söyləyirdi. ABŞ hələlik bu proyekti təxirə salmış olsa da, gələcəkdə həyata keçirilmə ehtimalının var olması polşalılara ümid verir.

Putinin son Türkiyə ziyarəti üç yüz illik tarixin dönüş nöqtəsi kimi şərh edildi. 18-ci əsrdə Çar Rusiyasının imperiya strategiyası Osmanlı dövlətini Qara dəniz, Balkanlar və Qafqazlardan uzaqlaşdırmağı hədəfləyirdi. Bu məqsədlə baş verən döyüşlərdə ən çox önə çıxan adların önündə General Suvorov gəlməkdə idi. İşin maraqlı tərəfi türk ordularını bir çox vuruşmada məğlub edən Suvorovun Polşaya qarşı edilən döyüşlərdə də səhnədə olması və polşalılarla ruslar arasında günümüzə qədər davam edən gərgin əlaqələrin toxumlarını atmış olması idi. Türklərlə ruslar, Suvorov dövründən qalma xatirələri unutmağa çalışaraq yeni bir əlaqə formasını inkişaf etdirərkən, polşalılar Rusiya dövlət səlahiyyətlilərinin tarixdə yaşananlar üçün üzr istəmədiyi müddətcə normal bir əlaqə yaradılmasının az qala qeyri-mümkün olduğunu düşünür. Putin kimi Sovetlər Birliyinin dağılmasını 20-ci əsrin ən böyük tragediyası olaraq görən və yeri gəldiyində SSRİ-ni rus cəmiyyəti üçün idealize etməkdən çəkinməyən bir liderin isə bu ifadələrinin tərsinə bir hərəkət etməsi və Polşadan üzr istəməsi xəyal olaraq görülür. Aydın olan odur ki, tarixin kölgəsində qalan Rusiya-Polşa əlaqələri məsafəli və soyuq bir iqlimdə davam edəcək.