Referat mavzu: To'qima xillari va ularning vazifalari Bajardi: Jurayeva H. Tekshirdi: Safarov A. K

Meristema va uning turlari
Meristema to’qimasining uch turi farqlanadi: apikal (uchki qismda), interkalyar (o’rtada) va lateral (yon tomonda).
Apikal meristema butunlay ixtisoslashmagan hujayralar to’plamidan iborat bo’lib, uning ikki turi farqlanadi. Poyaning apikal meristemasi (PAM) va ildizning apikal meristemasi (IAM). PAM va IAM hujayralari cheksiz bo’linish xususiyatiga ega bo’lib, bu xususiyati bilan hayvonlarning asos hujayralariga o’xshab ketadi. Hujayralarning necha qavat bo’lib joylashishi o’simlik turiga bog’liq.
Poyaning apikal meristemasi o’simlikning barcha yer ustki qismlarining (barg, gullar) hosil bo’lishiga javobgar hisoblanadi. Poyaning uchidagi meristema hujayrasi asos hujayra vazifasini o’tab boshlang’ich barg va gulni hosil qiladi.
Ildizning apikal meristemasi PAMdan farqli ravishda ikki xil o’lchamdagi hujayralarni hosil qiladi. O’sish nuqtasining markazidagi sokin markaz (SK) deb nomlanuvchi hujayralar (bu markaz hujayralari juda sekinlik bilan bo’linadi) va ildizning hosil bo’lishida faol ishtirok etuvchi hujayralar.
Interkalyar meristema yopiq urug’li o’simliklardan faqat bir urug’pallalilarda uchraydi. Ushbu meristema to’qimasi bir urug’ pallalilarning o’tsimon vakillarida, barg qini hamda poyadagi bo’g’imlarda joylashadi. Shu bilan birga yo’sinlarda ham interkalyar o’sish kuzatiladi. Interkalyar meristemaning asosiy vazifasi o’t formasidagi o’simlikning tezlikda o’sishini ta’minlashdan iboratdir. Masalan, bambuk poyasining bo’g’imlarida joylashgan interkalyar meristema poyaning tezlikda cho’zilishini ta’minlaydi. Shu bilan birga o’tsimon o’simliklarda jarohatlangan barglarni tezda qayta tiklanishiga ham javobgar hisoblanadi.
Latereal meristema o’simliklarning yon tomonga o’sishini ta’minlaydi. Ushbu hujayralar o’simlikning o’q organlari atrofida joylashadi. Ularga kambiy, qo’shimcha kambiy va fellogen kiradi.
Qoplovchi to‘qima gerbetsidlar (begona o ‘simliklarni kimyoviy usulda yo‘qotish maqsadida ishlab chiqarilgan preparatlar) ta’siriga nisbatan javob reak­ siyasi ham aynan, kutikula qavati qalinligiga bog‘liq. Ayrim o‘sim!ik turlarida kutikula qavatida sintezlanuvchi mumsimon moddalar miqdori turli xil amaliy maqsadlarda foydalanish uchun ajratib olinadi. Masalan, kamaba (Carnauba) o ‘simlik turining barglari kutikula qavatida to‘planuvchi mumsimon moddalardan qadimdan turli xil mahsulotlarning yuza qavatini mumlash maqsadlarida foydalanilgan. Qadimda o ‘simlik barglaridan ajratib olingan mumsimon moddalardan shamlar tayyorlangan. 0 ‘simlik barglarining epidermis qavati hujayralari o‘zaro perpendikular holatda joylashgan bo‘lib, mikroskop ostida o ‘ziga xos mozaika shaklida ko‘rinadi. 0 ‘simlik ildizi epidermis qavatida naychasimon kengaygan sohalar hosil bo‘ladi va bu sohalar - ildiz tuklarideb nomlanadi. Ildiz tuklari ildizning tashqi so‘ruvchi yuza maydonini kattalashtiradi. 0 ‘simlikning yer ustki qismi organlarining epidermis qavatida ham turli xil lipdagi tuklar shakllanadi. Bu tukchalar trixomalar deb atalib, bitta yoki bir nechta hujayralardan tashkil topadi. Tukchalar (trixomalar) oddiy yoki bezli bo‘ladi. Oddiy tukchalar tezda nobud bo‘ladi va ichi havo bilan to‘ladi. Yosh barglarda oddiy tukchalar quyosh nurini kam singdirib, bug‘lanishni kamaytiradi. Bezli tuklar yalpizdoshlar oilasi vakillarida kuchli rivojlangan bo‘Iib, turli efirlarni ajratadi. 0‘simlik barglarining epidermis qavatida ustitsalar (barg og‘izchalari) mavjud bo‘lib, ular ikkita loviyasimon hujayralardan iborat bo‘ladi. Barg og‘izchalari ortiqcha suv bug‘lanishini boshqarishda va gaz almashinishida ishtirok etadi Shuningdek, o'simliklarda ksilema, sklerenxima hujayralarining rivojlanish darajasi ham tashqi ekologik muhitga bog‘Iiq.Masalan, suv muhitida o‘suvchi o‘simlik turlarida ksilema qavati hujayralari kuchsiz darajada rivojlangan bo'lib, quruqlik sharoitida o'suvchi daraxtsimon o ‘simliklarda esa - ksilema hujayralari juda yaxshi rivojlanadi. Ko‘p yillik o ‘simliklarda va daraxtlarda epiderma o ‘rnini periderma qavati egallaydi Periderma. Daraxtsimon o'simliklarda epiderma qavati hujayralari o ‘rnini periderma qavati egallaydi. Periderma uch qavatdan: Idlema (po‘kak), fellogen (po‘kak kambiysi) va fellodermadan iborat. .Sovuq tushishi bilan epiderma hujayralarida suberin moddasisinezlanadi va natijada po‘kak qavati shakllanadi. Po‘kak qavati o ‘lik hujayralardan tashkil topgan bo'Iib. o ‘zidan suv va gazlarnio ‘tkazmaydi. Fellogen yoki po‘kak kambiysi hujayralari tirik, yupqa po‘stli, cho'ziq yadroli, yassi shaklli hujayralardan iborat bo'ladi. Fellogen qavati hujayralari tangental to‘siq bilan bo‘linib, tashqitomonga qarab po‘kakni, ichki tonga qarab fellodermani shakllantiradi. Periderma qavati hujayralari asosan, daraxtlaming tashqi qobig‘ini tashkil qiladi va ma’lum darajada to‘g ‘ri burchak shaklidagiqutisimion hujayralardan iborat bo'ladi. Ayrim o'simliklarda kambiy hujayralari erkin holatda joylashgan parenxima hujayralaridan tashkiltopgan cho'ntaksimon sohalami hosil qiladi. Bu sohalarda suberinmoddasi sintezlanmaydi. Bu shakldagi sohalar periderma qavatining yuza qavatida hosil bo'ladi va odatda, bu oraliq hujayralar o'simlik poyasi va tashqi atmosfera havosi o'rtasida gaz almashinuvida ishtirok etadi. Daraxtlaming tashqi yorilgan po'kak qavatida bu sohalami vaqqol kuzatish mumkin. Ayrim daraxtlaming tashqi po'kak qismi ishlab chiqarish maqsadlarida turli xil mahsulotlar tayyorlashda foydalaniladi, masalan - idishlar uchun tiqinlar, linoleum to‘shamalari va texnik qurilmalarda tarkibiy qismlar oral iqlarida ishqalanishni kamaytiruvchi materiallami ishlabchiqarishda qo‘ilaniladi. Po‘stloq (ritidom) - ko!p yillik daraxt o'simliklaming poyalarida po‘kak o ‘mini asta-sekin quruq po‘stloq egallaydi. Shu sababli uni ba’zan uchlamchi qoplovchi to'qima ham deyiladi. Markaziysilindrdan ajralgan va uning tashqi tomonida joylashgan po‘stloqning o ‘lik to‘qimalar yig‘indisiga quruq po‘st!oq deyiladi. Demak, quruq po‘stloq bu hujayralari o ‘lgan har xil to‘qimalar yig‘indisidir. Quruq po‘stloq daraxt va butalarning qoplovchi to‘qimasi hisoblanadi. Po ‘как kambiy qavati hujayralaridan shakllangan periderma -bu о‘simlik poyasida ikkilamchi to ‘qima hujayralari bo ‘lib,daraxtsimon o'simlxklar poyasida va ildizida epidermis va tashqi po ‘как qobiqni hosil qiladi, Ayrim ikki urug ‘pallali о ‘simlik turlarida yoshi kattalashishi bilan alohida joylashgan periderma qavati hujayralari shakllanadi to'qima.