Referat Toshkent moliya instituti

---

.
Referat

---

Toshkent moliya instituti
Byudjet hisobi va g’aznachilik fakulteti
BNĜ-70 talabasi Avloyorov Asqar
Mavzu : bank faoliyatida qo'llaniladigan
asosiy texnik ta'minotlarning
o'zbekistonda rivojlanishi
Reja:
1 Kirish
2. O'zbekiston bank tizimi
3. Bankdagi axborot texnologiyalari
4. ABS dasturi
5. "Internet-banking" ning rivojlanish tarixi

---

1. Kirish
Ushbu kurs ishi "bank tizimidagi axborot
texnologiyalari"mavzusida amalga oshirildi.
Ushbu kursda bank tizimidagi ishlar,
avtomatlashtirilgan bank tizimlari va bank
ishining evolyutsiyasi to'g'risida ma'lumotlar
mavjud.
Shuningdek, bu erda respublikamizdagi
banklardan birining funktsional vazifalari va
ABS tushunchasi batafsil bayon etilgan.
Men sizni O'zR milliy bankida ishlab chiqarish
amaliyoti davomida olgan ma'lumotlarim bilan
tanishtirmoqchiman.
Birinchidan, O'zbekiston Respublikasining
25.04.1996 yildagi 216-I-sonli banklar va bank
faoliyati to'g'risidagi qonuniga muvofiq bank va

---

bank tizimi to'g'risidagi tushunchalardan
boshlaylik
ko'rib chiqish:
2. O'zbekiston bank tizimi
axborot texnologiyasi bank
So'nggi o'n yil O'zbekiston uchun o'ziga xos
"o'zgarish davri"bo'ldi. Mamlakatda bozor ko'p
tarmoqli iqtisodiyotini shakllantirishga
qaratilgan keng ko'lamli islohotlar amalga
oshirilmoqda. Bu erda kuchli va barqaror
rivojlanayotgan bank sektorini yaratish muhim
rol o'ynaydi. Mustaqillik davri mamlakat bank
sektori uchun monobank tizimidan bozor
iqtisodiyoti talablariga javob beradigan yangi,
zamonaviy bank sektorini yaratishga, universal
banklar tizimini shakllantirishga o'tish davri
bo'ldi.
O'zbekistonda zamonaviy bank tizimini yaratish

---

bosqichma-bosqich amalga oshirildi.
O'zbekiston amalga oshirilayotgan
islohotlarning sifati va o'z vaqtida amalga
oshirilishiga e'tibor qaratib, bank sektorini
liberallashtirish jarayonini jadallashtirishga
urinmadi.
Islohotning dastlabki bosqichi bank tizimining
asoslarini shakllantirishga qaratilgan bir qator
chora-tadbirlarni amalga oshirish bilan bog'liq
edi. 1991 yilda "banklar va bank faoliyati
to'g'risida" gi O'zbekiston Respublikasi
Qonunining qabul qilinishi ikki darajali bank
tizimini yaratish uchun asos bo'ldi.
Ushbu qonunga muvofiq mamlakatning
mustaqil Markaziy banki tashkil etildi, unga pul
muomalasini tartibga solish, tijorat banklari
tizimini shakllantirish, shuningdek to'lov tizimini
yaratish vazifalari yuklatildi. Oldingi
vazifalardan tubdan farq qiladigan ushbu sifat
jihatidan yangi vazifalarni bajarish uchun

---

Markaziy bankda pul-kredit va valyuta siyosatini
ishlab chiqish va amalga oshirish, bank
faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish,
hisob-kitoblar va to'lovlar tizimini rivojlantirish
uchun mas'ul bo'linmalar tashkil etildi.
Iqtisodiyotning turli tarmoqlarini
moliyalashtirish endi tashkil etilayotgan
ixtisoslashtirilgan tijorat banklari tomonidan
amalga oshirilishi kerak edi, ular o'zlarining
rivojlanish strategiyasini ishlab chiqishga va
ichki bo'linmalarini shakllantirishga kirishdilar.
1993 yil oxirida sum-kuponning oraliq valyuta
sifatida muomalaga kiritilishi, 1994 yil 1 iyuldan
boshlab esa to'liq milliy valyuta - sum mustaqil
bank tizimini shakllantirishda muhim bosqich
bo'ldi. Bundan buyon Markaziy bank o'z
harakatlarida to'liq mustaqil bo'lib qoldi, bu
birinchi navbatda uni tartibga solishning bozor
vositalari bilan milliy pul tizimini samarali
yaratishga qaratilgan edi. Aynan shu vaqtdan

---

boshlab Markaziy bankning pul-kredit siyosati
va valyutani tartibga solish, bank faoliyatini
tartibga solish va samarali to'lov tizimini
yaratish sohasidagi faoliyati to'liq milliy
valyutaning barqarorligini ta'minlashga
qaratilgan edi.
Shu bilan birga, kredit va depozit bozorlarida
raqobat muhitini shakllantirish, shuningdek,
aholiga xizmat ko'rsatish sifatini yaxshilash
uchun zarur sharoitlar yaratildi. Aholining jalb
qilingan jamg'armalari miqdorini bankning o'z
kapitali bilan cheklab qo'ygan Nizom bekor
qilingandan so'ng, bank muassasalarining
imkoniyatlari sezilarli darajada kengaydi va
ushbu bozorda raqobat yanada kuchaydi.
Natijalar uzoq kutilmadi: agar 1994 yil boshida
bank tizimida saqlanayotgan aholi
jamg'armalarining 98,5 foizi jamg'arma (hozirgi
Xalq) banki ulushiga, qolgan banklar esa 1,5
foizga to'g'ri kelgan bo'lsa, o'sha yilning oxiriga
kelib boshqa tijorat banklarining ulushi 12,8

---

foizga yetdi. Bugungi kunda bu ko'rsatkich 83%
ni tashkil qiladi.
3. Bankdagi axborot texnologiyalari
Zamonaviy it., ma'lumotlarni to'plash, saqlash,
qayta ishlash, qidirish, uzatish va berish uchun
kompyuter texnologiyalaridan foydalanishga
asoslangan bank faoliyatida keng qo'llaniladi.
Bularga ma'lumotlar bazasini boshqarish
tizimlari, matn, jadval, grafik protsessorlar,
algoritmik tillar va boshqalar kiradi. ular
zamonaviy tijorat va davlat banklarining barcha
faoliyatiga kirib , bank xizmatlarini ko'rsatish
sohasini (hisob-kitob va kassa xizmatlari,
kreditlash, depozit xizmatlari va boshqalar),
shuningdek bankni boshqarish sohasini
(buxgalteriya hisobi, nazorat, tahlil,
rejalashtirish) qamrab oladi. It yordamida.
mijozlar, bank filiallari, respublika banklari,
xalqaro banklar va boshqa kredit muassasalari
bilan tashqi aloqalar qo'llab-quvvatlanadi.

---

Kompyuter tarmoqlari aloqa funktsiyasining
bajarilishini va umumiy manbalarga kirishni
ta'minlaydi (fayllarni uzatish, masofaviy
ma'lumotlar bazalariga kirish va vazifalarni
masofadan boshlash). Mahalliy, korporativ
tarmoqlar bankning turli bo'limlarini bir butunga
bog'lab, kredit muassasasi samaradorligini
oshiradi va bank ma'lumotlariga ruxsatsiz
kirishdan himoya qilish uchun ma'lum vositalar
va choralarning to'liq to'plamini ta'minlaydi.
Axborotni uzatish kompyuter, telefon (shu
jumladan mobil telefonlar) va telegraf
tarmoqlari orqali amalga oshirilishi mumkin.
Aloqa uskunalarini ulash uchun ko'p darajali
standartlashtirilgan ishlatiladi. ma'lumotlarni
uzatish protokollari. 1995 yildan beri Evropa
Ittifoqi mamlakatlarida Evropa Ittifoqi davlat
idoralari o'rtasida hujjatlar va ma'lumotlarni
almashishda EDI standartlari to'plamidan
foydalaniladi (foydalanuvchiga ingliz, frantsuz,
nemis yoki ispan tillarida ishlash imkoniyatini
beradigan turli xil tijorat ma'lumotlarini

---

tavsiflashning tuzilgan tili). So'nggi paytlarda
XMS tiliga asoslangan ma'lumotlarni uzatish
texnologiyasidan katta umidlar paydo bo'ldi.
Va nihoyat, bank axborot texnologiyalarini
rivojlantirishning eng istiqbolli yo'nalishi
Internet-banking hisoblanadi. Masofaviy xizmat
ko'rsatish tizimlarining rivojlanishi bank
xizmatlarini taqdim etishning turli xil shakllari
va shakllarini yaratishga olib keldi:
"Internet-bank", "Internet-mijoz", uy banki,
telebank, mobil bank yoki WAP xizmati. Ushbu
tizimlar yordamida bank mijozlarining kassa
xizmatlaridan tashqari deyarli har qanday
talablari bajariladi. Nafaqat G'arbda, balki
O'zbekistonda ham fond bozori ishtirokchilari
(banklar va brokerlik kompaniyalari) jismoniy
shaxslarga O'zbekiston va xalqaro valyuta va
fond bozorlariga (Internet-savdo) kirish
imkoniyatini berishdan iborat brokerlik
xizmatlarini rivojlantirishning yangi istiqbolli
yo'nalishini o'zlashtirmoqda.

---

Zamonaviy elektron tijorat tizimi ikkita asosiy
yo'nalishni o'z ichiga oladi: B2B
(businesss-to-businesss), bu erda banklar
moliyaviy xizmatlarning asosiy ijrochisi va
sotuvchisi sifatida ishlaydi va B2C
(businesss-to-Customer) - kredit tashkilotlari
moliyaviy vositachi vazifasini bajaradigan
jismoniy shaxslarga tovarlar va xizmatlarni
sotish. Mijozlarning eng yangi texnologiyalari
bilan bitta menejer juda ko'p mijozlar bilan faol
ish olib borishi mumkin. Kredit tashkilotlarining
samaradorligi va ko'p funktsionalligini
kengaytirish bilan bog'liq eng muhim
tendentsiya byudjet tizimlarini yaratish va bank
resurslarini moliyaviy boshqarishga kompleks
yondashuv edi.
Ilmiy-texnik taraqqiyotning jadal o'sishi va yangi
axborot texnologiyalari bankning jozibadorligini
umumiy baholashga sezilarli ta'sir
ko'rsatmoqda. Texnologik jarayonning

---

rivojlanishi nafaqat hujjatlarni qayta ishlash va
kassa operatsiyalarini o'tkazish tezligini
oshirishga, balki mijozlarni kengaytirishga ham
imkon beradi. Internet tufayli mijoz-bank
munosabatlari yanada tezkor bo'lib bormoqda,
bu sizga individual imtiyozlarga,
tavakkalchilikka va mijozning portfelini
shakllantirishga qarab mijoz bilan differentsial
ishlashga imkon beradi. Axborot
texnologiyalarining rivojlanishi bank
xizmatlarini ishlab chiqaruvchi va iste'molchi
o'rtasidagi masofani sezilarli darajada
qisqartirishga imkon beradi, banklararo
raqobatni sezilarli darajada kuchaytiradi va
shuning uchun ham miqdoriy, ham sifat
jihatidan bank xizmatlarini rivojlantirishga
yordam beradi.
Shunday qilib, zamonaviy avtomatlashtirilgan
bank tizimi (asosiy kompleks) keng ko'lamli
xizmatlar uchun mijozlarga tez va sifatli xizmat
ko'rsatishni tashkil etishga imkon beradi.

---

Tizimning asosiy funktsional modullari bank
xizmatlarining barcha turlarini amalga oshiradi:
yuridik shaxslarga hisob-kitob va kassa
xizmatlari; Korrespondent banklarning
hisobvaraqlariga xizmat ko'rsatish; kredit,
depozit va valyuta operatsiyalari; jismoniy
shaxslarning har qanday omonatlari va ular
bo'yicha operatsiyalar; fond operatsiyalari;
plastik kartalar yordamida hisob-kitoblar;
buxgalteriya funktsiyalari; tahlil qilish, qaror
qabul qilish, boshqarish, marketing va
boshqalar.
4. ABS dasturi
ABS faoliyatining o'ziga xos xususiyati qisqa
vaqt ichida katta hajmdagi ma'lumotlarni qayta
ishlash zarurati. Bunday holda, asosiy og'irlik
ma'lumotlarni kiritish, o'qish, yozish, uzatish
operatsiyalariga to'g'ri keladi. Bu OS, DBMS va
ma'lumotlarni uzatish vositalarining ishlashiga
juda qattiq talablarni qo'yadi. Bundan tashqari,

---

tahlil qilish, bashorat qilish, boshqarish va
boshqa imkoniyatlarni ta'minlash uchun katta
hajmdagi ma'lumotlar operatsion rejimda
mavjud bo'lishi kerak. Shuning uchun asosiy
vositalar ishlashni yo'qotmasdan katta (va
doimiy ravishda o'sib boradigan) ma'lumotlarga
kirishni saqlab turishi kerak.
Asosiy vositalar ABS ishlashini ta'minlash,
dasturiy ta'minotning amaliy qismini ishlab
chiqish uchun ishlatiladi. Asosiy OS, DBMS va
boshqa tizimli dasturiy vositalar. Ularning
muhitida, ularning ta'siri ostida amaliy dasturlar
ishlaydi.
Tarmoq funktsiyalarining asosiy vositalarining
spektrida mavjudligi zamonaviy ABS ning
ajralmas atributidir. Tarmoq funktsiyalari
tizimga ko'p darajali va ko'p tarmoqli
xususiyatlarni beradi, shuningdek turli xil
dasturiy platformalarni (NetWare, Windows NT
Unix va boshqalar) birlashtirish imkoniyatini

---

beradi va natijada tizimni moslashuvchan
ravishda kengaytirish va kengaytirish - uni yangi
ishchi tizimlar, serverlar bilan to'ldirish
imkoniyatini beradi.
Agar O'zbekistonda ABS texnik ta'minoti, qoida
tariqasida, butunlay xorijiy bo'lsa, dasturiy
ta'minotda xorijiy tizimlarning ulushi sezilarli
darajada kam bo'ladi. Ichki dasturiy ta'minot
bozorida bir necha o'nlab etkazib beruvchilar
mavjud. Bundan tashqari, bir qator banklar
(taxminan 50%) o'zlarining dasturiy ta'minotini
ishlab chiqmoqdalar. Banklar faoliyatining sifat
evolyutsiyasi, ularning ortib borayotgan
talablari va moliyaviy imkoniyatlari bank
texnologiyalari dasturiy ta'minotini tashkil
etishga yondashuvlarni ishlab chiqadi va
yo'naltiradi.
Tahlil va prognozlash qobiliyatiga ega bo'lgan
ko'p tarmoqli va ko'p tarmoqli banklar uchun
zamonaviy ABS-larning axborot asoslari

---

ma'lumotlar bazasidagi ma'lumotlar tuzilishiga
ega bo'lgan BND bo'lib, ular ishonchli saqlashni,
shuningdek turli xil ob'ektlar (hujjatlar,
hisob-kitoblar, mijozlar, filiallar va ularning
guruhlari) uchun turli vaqt ko'rsatkichlariga
tezkor kirishni ta'minlaydi. Buning uchun ko'p
o'lchovli ma'lumotlar tuzilmalari talab qilinadi.
Yangi tuzilmalar va ma'lumotlar turlarining
(multimedia va boshqalar) paydo bo'lishi
ma'lumotlar bazasi texnologiyasini
takomillashtirishni talab qiladi.
Banklar va korxonalarni avtomatlashtirish
sohasidagi eng yirik dasturiy ta'minot ishlab
chiqaruvchilardan biri R-Style Softlab
kompaniyasi (ingl. №1). RS-Bank bank biznesini
avtomatlashtirish bo'yicha keng qamrovli
yechimdir. U bank xizmatlarini amalga oshirish
bilan bog'liq barcha ishlarni axborot va
funktsional qo'llab-quvvatlashga qaratilgan.
Ushbu ABS ning kontseptual va mantiqiy
tuzilishi tabiiy ravishda tijorat bankining ishlash

---

texnologiyasini aks ettiradi, bu esa
tasdiqlashga imkon beradi: RS-Bank har
qanday miqyosdagi va boshqaruv
markazlashtirish darajasidagi bank
muassasasi faoliyatiga xizmat ko'rsatishga
qodir.
5. Internet-bankingning rivojlanish tarixi
Internet-banking tizimi o'tgan asrning
80-yillaridan, AQShda Home Banking tizimi
yaratilganidan kelib chiqqan. Ushbu tizim
omonatchilarga telefon orqali bank
kompyuteriga ulanish orqali o'z hisoblarini
tekshirish imkoniyatini berdi. Keyinchalik,
Internet va Internet texnologiyalari rivojlanib
borishi bilan banklar omonatchilarga Internet
orqali o'z hisobvaraqlari to'g'risida ma'lumot
olishga imkon beradigan tizimlarni joriy qila
boshladilar. Hisoblardan pul o'tkazish xizmati
birinchi marta 1994 yilda AQShda Stenford
federal kredit uyushmalariga joriy etilgan va

---

1995 yilda birinchi virtual bank-Security First
Network Bank tashkil etilgan. Ammo, loyiha
asoschilarining hafsalasi pir bo'lganida, u o'sha
paytlarda bunday yangilikka unchalik
ishonmagan potentsial mijozlarning kuchli
ishonchsizligi tufayli muvaffaqiyatsizlikka
uchradi. Onlayn bankda muvaffaqiyatga
erishgan birinchi bank bank of America bo'ldi.
2001 yilga kelib, u E-banking xizmatini taqdim
etadigan barcha banklar orasida birinchi bo'lib,
ushbu xizmatdan foydalanuvchi bazasi 2
million mijozdan oshdi. O'sha paytda bu raqam
bank mijozlarining taxminan 20 foizini tashkil
qilgan. Va 2001 yil oktyabr oyida, xuddi shu
Bank of America, umumiy qiymati 1 milliard
AQSh dollaridan ortiq bo'lgan onlayn bank
xizmati yordamida amalga oshirilgan 3 million
pul o'tkazmalari uchun barni oldi. Hozirgi
vaqtda g'arbiy Evropa va Amerika
mamlakatlarida e-banking xizmatlaridan
kattalar aholisining 50% dan ortig'i foydalanadi
va voyaga etgan Internet foydalanuvchilari

---

orasida bu ko'rsatkich 90% ga etadi.