Maqmatik fəaliyyətin təzahürü bütün epiplat-forma orogenlərinə xas deyil, ancaq çox geniş yayı-lıb. Onlar əsasən traxibazalt tərkibli lavanın püskür-
məsində özünü göstərib. Digər tərkibdə püskürmə ola bilər.
Epiplatforma orogenlərinin tipləri və onların əmələgəlmə şəraiti müxtəlifdir. Müasir epiplatfor-ma orogenləri arasında üç asas tip ayrılır. Onlardan əsas olanı birinci tip törəmə perigeosinklinal oroge-nidir ki, bu da epigeosinklinal orogenlərin arxa hissəsində yerləşib və onlara paralel uzanır. Bu tip üçün Mərkəzi Asiya törəmə orogen qurşağını misal göstərirlər. Bu qurşağa Hindiquşun dağlıq sistemi, Tyan- Şan, Pamir, Altay, Pribaykal və s. aid edilir. İkinci tip epiplatforma orogenlərinə periokean törəmə orogenləri aid edilir. Buraya Braziliyanın Atlantik qurşağı, Şərqi Afrikanın Mozambik dağları, Avropanın Skandinaviya dağları, Şimali Amerikanın Appalaç dağları, Avstraliyada alp dağları və s. aid edilir. Bunların hamısı qitə kənarlarının passiv hüdudlarında yerləşib. Üçüncü tip epiplatforma orogenləri plitədaxili törəmə orogenləridir. Buraya platforma daxilində bütöv yerləşmiş xətti və ya izometrik kateqoriyalar aid edilir. Üçüncü tipin xətti qalxıntıları qrupuna Ural və Timan kryajları aid edilir. Bu kryajlar həm epigeosinklinal orogenlərdən,
həm də okeanlardan uzaq məsafədə durur. Bu tipin izometrik qalxıntılarına trapp sineklizləri yerində peyda olmuş yayla və dağüstü düzənliklər aid edilir. Buna misal olaraq Sibir platforması üzərində Putorana, Afrikada Karru yaylasını göstərmək olar. Bu qalxıntıların əmələ gəlməsi trapp maqmati-zmi dövründə baş verən prosseslərlə əlaqədardır.
İzometrik plitədaxili qalxıntıların böyük hissə-sinin əmələ gəlməsi maqmatizmlə, üst mantiyadakı astonosferin qabarması və konveksiya axımları ilə əlaqələndirilir. Bunlar öz mənşəinə görə okeanların morfologiyaca yaxın olan plitədaxili qalxıntılarına yaxındır.
Dostları ilə paylaş: |
